احمد حسینی مروی
محبوب القلوب آخرین اثر امیرعلی‌شیر نوایی است که در روزهای پایانی عمرش در سال 906 هجری قمری به اسلوب سیاست‌نامه- نصیحت‌نامه به زبان ترکی چغتایی نوشته است.
این اثر ارزشمند در تاریخ فرهنگ و زبان ترکی پس از مقدمه به سه بخش تقسیم شده و هر بخش حاوی چند فصل می‌باشد. بخش نخست (سیاست‌نامه) با چهل سرفصل در بیان کیفیت احوال و افعال مردم است که با ذکر ویژگی‌های سلاطین شروع شده، ویژگی‌ها و صفات لازم ارباب دولت، خادمان رعیت و صاحبان مسالک و باید و نبایدهای هر یک را بیان و بر چگونگی رفتار با مردم مکث کرده است. در قسم دوم کتاب بر ذکر موضوعات مختلف مهم در زندگی انسان، از جمله افعال حمیده و خصال ذمیمه تمرکز شده است. این بخش که با حکایات مختلف زینت یافته، دارای ده فصل است. بخش پایانی هم شامل فواید متفرقه و تنبیهات و اشارات است. در این تنبیهات هم به مسائل مهم پرداخته شده و پس از هر تنبیه یک قطعه، بیت و یا یک رباعی آورده شده است.
گذشته از این که مؤلف این اثر، مناصب مهم دولتی را بر عهده داشته هم‌چنین از این نگاه که در محیطی فرهنگی رشد کرده، شناخت درست وی از اجتماع و آشنایی‌اش با دردهای مردم و تجاربی که از این ره‌گذر کسب کرده و در این مجموعه انعکاس یافته، بر اهمیت نوشته افزوده است. چنان‌چه خودش در مقدمه و پس از حمد و ثنای خداوند متعال و درود بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و علی آله و اصحابه و سلم) می‌نگارد: «اما بعد، گدای فقرا و چهره‌گشای غرایب پوشیده، فقیر حقیر، علی‌شیر ملقّب به نوایی غفر ذنوبه و ستر عیوبه چنین عرض می‌دارد و ادای آن را بر خود فرض می‌داند که این خاکسار پریشان‌روزگار از آغاز اوان جوانی تا پایان زمان پیری و ناتوانی، از واقعات دوران و حوادث سپهر گردون و بوقلمون صفتی دهر فتنه‌انگیز و گوناگونی زمانۀ رنگ‌آمیز مدتی مدید و عهدی بعید در هر نوع شق و صورت، اقدام کردم و در هر صورت و کسوت راه بردم و در صحبت و خدمت نیک و بد قرار گرفتم؛ گاه در ویرانه خواری و سختی شیون کردم و گاه در بوستان عزت و بی‌نیازی انجمن‌آرایی کردم». علی‌شیر پس از بیان تجارب تلخ و شیرین، درس‌هایی را که از این فراز و نشیب سی و چند سال زندگی سیاسی و اداری خود گرفته به رشتۀ تحریر در می‌آورد تا راه‌نمایی برای پویندگان راه سیاست و جویندگان طرق کیاست باشد.
نوایی پس از ذکر مقدمات، آگاه‌کردن اصحاب و احباب را از راز و رمزها، خصال هر طایفه و احوال هر طبقه بر خود واجب دیده، این گونه خامه‌فرسایی می‌کند: «… وقوف این گروه از اصحاب و احباب از این احوال لازم دیده شد. تا با دانستن خصلت‌های هر طایفه و آگاهی از احوال هر طبقه در راه خدمت به مردمان شایسته شتاب ورزند و از هم‌دمی و موانست مردمان ناشایست بپرهیزند».
امیر علی‌شیر نوایی کتابش را با مناجات به درگاه خداوند متعال به پایان می‌رساند: «الهی این اجزایی که صفات نیک و بد در آن مذکور است و حالات مقبول و مردود در آن مسطور، نویسندۀ آن اگرچه از بدان است و از جملۀ خوبان نیست اما چون طمع خوبی از تو دارد، خودش را در زمرۀ بدان نمی‌آورد. الهی او را در میان نیکان خوار نکن و در خیل بدان شامل نکن. آن‌چه را بر زبانش می‌آید با آن چه در دلش هست صادق کن و هر چه را با قلمش نوشته می‌شود با ضمیرش موافق کن …
محبوب القلوب در سال 1289ق. توسط احمدپاشا در استانبول به چاپ رسید. هم‌چنین در سال 1310ق. در کازان، در سال 1325ق. در بخارا و در سال 1939م. در تاشکند و در سال 1948م. در مسکو منتشر شد. این کتاب در سال 1365ش. توسط ریاست نشرات و امور فرهنگی وزارت امور اقوام و قبایل جمهوری دموکراتیک افغانستان از روی نسخۀ چاپ مسکو طبع گردید.
قابل ذکر است این کتاب در سال 1208ق. با عنوان مرغوب الفواد در لکهنوی هند توسط ظهیرالدین اظفری گورکانی به فارسی ترجمه شده، اما تا کنون دسترسی به آن برای ما میسر نبوده است. تنها دست‌نویس شناخته شده از این ترجمه در کتاب‌خانۀ دانشگاه پنجاب شهر لاهور در پاکستان نگه‌داری می‌شود. هم‌چنین در سال 1394ش. خبری در رسانه‌ها منتشر شد مبنی بر این که محبوب‌القلوب با ترجمه و تصحیح آقای بهزاد جعفری منتشر خواهد شد که تا کنون عملی نشده است.
این کتاب حاوی معلومات خوب و مفصلی در مورد زندگی اجتماعی عصر مؤلف و دورۀ تیموریان است. مطالعۀ این اثر، خواننده را با اوضاع، احوال، ارزش‌ها، هنجارها و ناهنجاری‌های آن دوره آشنا می‌کند. ترجمۀ فارسی این کتاب در آیندۀ نزدیک پیشکش حضور اهل علم، پژوهشگران و علاقه‌مندان خواهد شد.
