محمدعلم غواص
چارباغ معروف هرات که تا سال 1314 هجری شمسی مرکز و قرارگاه دارالحکومه و تمام ادارات دولتی بود با عمارات الحاقیۀ جوانب آن، ساحۀ بیست جریب زمین را در وسط محلۀ قطبیچاق (ناحیۀ اول) شهر قدیم هرات، احتوا داشت. بنای اصلی آن به استناد روایات عنعنوی کهن‌سالان، در عصر اقتدار وزیر یارمحمدخان الکوزی در سال 1250ق. تعمیر و تزئین مجدد یافته است.
سراچۀ زرنگار که درب آن از جنوب چارباغ باز می‌شد و تقریباً مهمان‌سرای نشیمن فامیل نایب‌الحکومه و محل ملاقات‌های خصوصی و شخصی او و مدخل حرم‌سرا بود، در سال 1357ق. در زمان زمامداری سعدالدین‌خان نایب‌الحکومۀ هرات با عالی‌ترین هنر نقاشی و گچ‌بری و شیشه‌کاری و نجاری و خطاطی معاصر زینت یافته بود. این سراچه در دو منزل و منزل فوقانی دارای برنده‌های موزون و اتاق‌ها و دهلیزهایی بود که سقف آن چوبین و منقش و در دیوارها تاقچه‌ها و آئینه‌ها، انواع گچ‌بری و رنگ‌آمیزی داشت و حواشی نجاری‌های آن به منتهای تزئینات هنری رنگین آراسته بود. حرم‌سرای وسیع واقع جنوب این سراچه، نیز دو منزله و مخصوصاً عمارات شمالی آن به صورت عالی منقّش بود و در صحن بزرگ آن باغچه‌ها و حوض آب جاری قرار داشت. در سمت غربی صحن چارباغ، سلام‌خانۀ بزرگی به طرز شکوهمند اروپایی، دارای برنده‌ای به ارتفاع یک‌ونیم متر از زمین چارباغ در دورۀ کار محمدسلیمان‌خان نایب‌الحکومۀ هرات در سال 1335ق. آباد شده بود که در آن اجتماعات و ضیافت‌های بزرگ ایام عید و مجالس فوق العاده و دربارهای عام تشکیل می‌شد.
افسران اتریشی در داخل صحن عمارت چهارباغ، سپتمبر 1919م. از مجموعه Emil Raybitschka
صحن چارباغ قراری که از مشاهدۀ عهد کودکی خود در سال (1305ش.) به خاطر دارم، در حدود سه جریب مساحت داشت. دیوارهای شمالی و جنوب و شرق چارباغ با تزئینات گچ‌بری سفید بر زمینۀ سرخ با رواق‌ها و رواقچه‌ها و گل‌برگ‌های نفیس آراسته بود. در صحن چارباغ، مطابق نام آن چهار باغچۀ مربع، هر یک به اندازۀ نیم جریب و در وسط صحن چارباغ حوضی بزرگ هشت ضلعی منشورنما، مملو از آب روان وجود داشت. خیابان‌های حواشی حوض و باغچه‌ها، محل تردد مراجعین بود. باغبانان در باغچه‌ها اقسام گل‌های رنگین می‌کاشتند و می‌پرورانیدند. بوته‌های نسرین و درختان ناژو (کاج) و سفیدار در طراوت و زینت چارباغ می‌افزود.
در سمت شمال چارباغ، عمارات با شکوه قرارگاه محاکم عدلی (مرافعه اصلاحیه، حقوق و جزا) واقع بود. اتاق بزرگ محکمۀ مرافعه در وسط محاکم، دارای گنبدی مرتفع و شاه‌نشین‌ها و بادگیر بود که در تابستان از وزش باد شمال 120 روز هرات، هوای اتاق را سرد و خوش‌گوار می‌ساخت.
در غرب عمارات محاکم (شمال چارباغ)، سالون بزرگی دارای ستون‌ها، محل موزیم آثار تاریخی هرات بود که در سال 1302ش. به ابتکار شجاع‌الدوله‌خان رئیس تنظیمیۀ هرات تأسیس گردیده، روزهای پنج‌شنبه برای تماشای شاگردان مکاتب طور رایگان و روزهای دوشنبه و جمعه هفته برای دیگر علاقه‌مندان در برابر تکت دوپولی ادخال، باز و آماده بود. در این موزیم، سنگ نفیس و بی‌نظیر هفت‌قلم گازرگاه و دیگ بزرگ فلزی مسجد جامع هرات و سنگ‌نبشتۀ مرمرین کتیبۀ بنای مصلای تیموری «مدرسۀ گوهرشاد» و صدها آثار گران‌بهای هنری و تاریخی و غیره گردآورده و تنظیم شده بود. موزیم از رواق‌های بلند بالای مشرف به صحن چارباغ روشن می‌شد.
عمارات متعدد سمت جنوبی چارباغ مرکز اصلی دربار و دفتر تحریرات نایب‌الحکومه بود. در قسمت وسطی این عمارت، به ارتفاع یک‌ونیم متر از صحن چارباغ، اتاق بزرگی وجود داشت که غالباً محل دربار رسمی و اجراآت روزانۀ نایب‌الحکومه بود و انبوهی حاضرباش‌ها در دوطرف ارسی درگاه «شادروان» عمارت، زیر برندۀ آهن‌پوش برای تنفیذ اوامر نایب‌الحکومه و شلاق‌زدن دزدان و مجرمان، مرتب ایستاده و به فرمان آماده بودند. در این سمت جنوبی چارباغ، چندین اتاق اختصاصی دیگر در منازل بالا و پایین، برای دربار و دفتر کار نایب‌الحکومه موجود و فراهم بود. از آن جمله اتاقی در قسمت بالای ایوان حوض چارباغ (برکه سرپوشیدۀ ذخیرۀ آب) قرار داشت که کلکین‌های آن از شمال، به صحن چارباغ و از جنوب به فراز حوض باز می‌شد و بنا بر آن از تأثیر جریان هوا و رطوبت آب حوض- کاملاً سرد و محل تابستانی نایب‌الحکومه بود.
در شرق چارباغ، ظاهراً عمارت و اتاقی وجود داشت و تنها تاق‌نماهای زینتی به نظر می‌رسید، اما مسجد نسبتاً بزرگی درین ناحیه واقع بود، که درب آن از داخل چارباغ باز می‌شد. در صحن این مسجد یک حوض ده در ده متر سرگشاده برای وضوی نمازگزاران (مأمورین دوایر ولایت و عارضین و مراجعین) و عماراتی از آجر به شکل عالی و کماندار در قسمت جنوبی و شمالی مسجد برای اقامۀ نمازهای جماعت موقعیت داشت.
یکی از بناهای مجموعه چارباغ، 1918 از مجموعه Emil Raybitschka
دروازۀ رسمی و اصلی چارباغ در سمت شمال‌غربی واقع و عبارت از دالان کمانی و مرتفعی بود که دروازۀ موزیم هرات از وسط همین دالان باز می‌شد. هم‌چنین در سمت جنوب چارباغ مقابل مدخل عمومی (ناحیۀ غربی مرکز کار نایب‌الحکومه) عمارت دومنزله‌ای وجود داشت که در منزل پایین، دفاتر منشی‌خانه و تحریرات واقع بوده و از غرب برندۀ این عمارت، زینه‌ای به برندۀ منزل بالا منتهی می‌شد و در عمارت فوقانی که دارای دو اتاق و یک دهلیز بود؛ اتاق شرقی شکل سالون بزرگی را داشت که گاه‌گاه مجالس علمی به اشتراک نایب‌الحکومه و علمای معروف هرات در آن منعقد می‌شد و گاهی نایب‌الحکومه در آن‌جا به عرایض مردم و کارهای ادارات، رسیدگی می‌کرد. رواق‌های برندۀ وسیع این عمارت در هر دو منزل خیلی عالی و سفیدکاری و با نقوش لاجوردین و گچ‌بری آراسته بود.
چارباغ مرکز ولایت علاوه بر دروازۀ اصلی، دروازۀ کوچکی در ناحیۀ جنوب‌شرقی نیز داشت که اوقات کار رسمی روزانه باز می‌شد و این درب خاص، وسیلۀ ارتباطی بود میان مرکز دارالحکومه و دفاتر مستوفیت، مدیریت خارجه و ادارۀ جریدۀ اتفاق اسلام هرات. اتاق کار مستوفی در سراچۀ کوچک جنوبی حوض سرپوشیده چارباغ و دفاتر شعب مستوفیت در محوطۀ واقع محل جنوب‌شرقی چارباغ، قرار داشت که اتاق‌های دوایر با یک برندۀ زیبای آجری، محاط بود و در صحن محوطه، باغچه‌های گل وجود داشت. در محوطۀ دیگری تقریباً در جنوب‌غرب حوض سرپوشیدۀ چارباغ، عماراتی بود دومنزله. در شمال و جنوب که عمارت شمالی محل دفاتر مدیریت امور خارجه و عمارت جنوبی، دفتر جریدۀ اتفاق اسلام و در منزل پایین آن مطبعۀ جریده واقع بود.
دوایر قوماندانی کوتوالی و توقیف‌خانه و محبس در عمارات جداگانه در کوچۀ شمال چارباغ واقع بود. این عمارت، غالباً دومنزله و روی آن گچ‌اندود بود. قوماندان کوتوالی گاهی در این‌جا و گاهی در پشت بام چارسوق شهر، وظایف محوله را انجام می‌داد و زمانی که مجرمی اعدام و از سقف چارسوق به دار آویخته می‌شد، از بام چارسوق نظارت می‌کرد.
در کوچۀ شمال چارباغ که به پای حصار و قلعۀ اختیارالدین (ارگ آن وقت هرات و اقامتگاه سپه‌سالار و قوماندان عسکری ولایت) منتهی می‌شد، بعد از عبور چند خم‌وپیچ و مسجد و مزار حضرت سلطان سیداحمدکبیر(رح) به عمارت داک‌خانه می‌رسیم که پوسته‌خانه و مرکز یگانه تلفون‌خانۀ سیم‌دار هوایی شهر در آن موقعیت داشت.
در زاویۀ شمال‌غربی خارج چارباغ، طویله و اصطبل بزرگی در ساحۀ سه جریب اراضی واقع بود که اسب‌های دولتی ولایت و مهمانان اطرافی اعاشه و نگه‌داری می‌شد و میرآخور و تشکیلاتی جداگانه داشت.
در عمارت ملحق به جنوب‌غرب چارباغ و غرب حرم‌سرای نایب‌الحکومه، آشپزخانه‌های متعدد برای تهیه و طبخ طعام منزل نایب‌الحکومه و مهمانان و ضیافت‌های مجلل عمومی روزهای جشن و مجالس عمومی ایام سه‌شنبۀ هفته، وجود داشت که مواد غذایی و لوازم طبخ از دروازۀ خصوصی واقع کوچۀ مسجد دولتشاهی، رسانیده می‌شد. در جنوب آشپزخانه‌ها (غرب حرم‌سرا) یک حمام بزرگ اختصاصی نایب‌الحکومه و خانوادۀ او (علاوه بر حمام و تشناب طبقۀ تحتانی سراچۀ زرنگار) واقع بود.
این چارباغ و عمارات دولتی اطراف آن در سال 1314ش. که مرکز دارالحکومه و دوایر ولایت به شهر نو انتقال یافت، متروک شد. در سال 1324ش. جادۀ وسیع غربی مسجد جامع هرات احداث و از وسط چارباغ به بازار ملک امتداد یافت و در سال‌های بعد از آن، عمارات مربوط چارباغ که در شمال و جنوب این جادۀ جدید درحال انهدام بود از طرف دفتر املاک دولتی آن وقت به بهای کم فروخته شد که خریداران تدریجاً آن را به شکل منازل شخصی و مارکیت‌ها و خرابه‌ها درآوردند و این بناهای نفیس و تاریخی با گذشت زمان نابود و ناپدید گردید.
اکنون محل عمارات محاکم و موزیم (شمال چارباغ) قسمتی منازل شخصی و قسمتی خرابه و گادی‌خانۀ شخصی می‌باشد. در محل طویلۀ چارباغ، «امین مارکت» آباد شده، در محل قوماندانی کوتوالی، لیسۀ ملکه جلالی قرار دارد. سلام‌خانۀ عمومی و مسجدی که در غرب و شرق چارباغ واقع بود، کاملاً منهدم و در وسط جادۀ کاکرنیکه (جادۀ غرب مسجد جامع الی بازار ملک) از بین رفته و در دو جناح شمالی و جنوبی جاده، دکان‌ها آباد شده است. عمارات جنوب چارباغ از قبیل محل دربار نایب‌الحکومه و سراچۀ زرنگار به مارکت تجارتی تحول یافته، در محل حرم‌سرا و حمام و آشپزخانه‌ها و دفاتر مستوفیت و مدیریت خارجه (که در جنوب و جنوب‌شرق چارباغ واقع بود) منازل شخصی آباد شده است.
ضمناً قابل یادآوری است که سال‌های 1314 الی 1324ش. که اخیراً صحن چارباغ با احداث جادۀ جدید از میان رفت، ریاست گمرک در سلام‌خانه عمومی قرار داشت و از چارباغ هم به حیث گدام اموال وارداتی و صادراتی محصولی گمرک استفاده می‌شد.
نمایی از خیابان احداث شده در سال 1324 خورشیدی در ساحه چارباغ؛ عکاس: انجنیر نصیراحمد یاور
این مقاله پیش از این در شمارۀ 8 و 9 (میزان – حوت 1360) فصل‌نامۀ هرات باستان (صص 51-56) به نشر رسیده است.
با سپاس از مهندس نصیراحمد یاور که تصاویری از گذشته و امروز چارباغ را در اختیار ما گذاشتند.
