سید مسعود حسینی
تاریخنامۀ هرات، تألیف سیف بن محمد بن یعقوب الهروی است که کار تألیف آن در سال 718 آغاز یافت و تا 721 هجری قمری به انجام رسید. این کتاب یکی از آثار با ارزش گسترۀ تاریخ و ادبیات فارسی به حساب می‌آید و اهمیت آن زمانی برجسته‌تر می‌گردد که در نوع خود و روزگاری که نگارش یافته، کم‌نظیر می‌نماید. تاریخنامۀ هرات، اگرچه تا کنون سه‌بار در هند و ایران چاپ و بازچاپ شده؛ اما در تمام موارد، چاپ آن بر بنای تنها نسخۀ شناخته‌شده تا آن زمان صورت گرفته است.
تاریخنامۀ هرات، بار نخست با تلاش و تصحیح محمدزبیر صدیقی استاد زبان‌های شرقی دانشگاه کلکته، به سال 1362ق/ 1943م. در هند چاپ و نشر شد. این کتاب از روی تنها نسخه‌ای که تا آن زمان در کتابخانۀ شاهی کلکته موجود و به شمارۀ 58، ثبت بود، تصحیح و چاپ گردید. مصحّح کتاب در مقدمۀ جامعی که بر تاریخنامۀ هرات نگاشته، چاپ کتاب را از روی نسخۀ منحصر به‌فرد، خالی از اشکال نمی‌داند، به ویژه در قسمت تطبیق نام‌های اشخاص و اماکن، کار پژوهش را دشوارگذار تعریف می‌کند؛ اما تأکید می‌ورزد که این اشکال را با مراجعه به سایر کتاب‌های مشابه رفع کرده است (صدیقی، 1943: 27)؛ با وجود این، وقتی کتاب به حلیۀ چاپ آراسته می‌گردد، در حدی آمیخته با اشتباهات چاپی است که مصحّح ناگزیر می‌شود غلط‌نامۀ 23 صفحه‌ای را بر آن بیفزاید تا بدان وسیله مخاطبان را از درافتادن به اشتباه ره‌نمون گردد.
محمد زبیر صدیقی با توجه به اطلاعاتی که تا آن زمان در دست دارد، وجود نسخۀ دیگری از تاریخنامۀ هرات را نفی می‌کند و در حاشیۀ صفحۀ 24 مقدمه‌اش بر تاریخ‌نامه، از آقای خلیل نامی یاد می‌کند که به قول او ادعا کرده که یک نسخه از تاریخ هرات سیفی را در کابل به‌دست آورده است. او می‌نویسد که آقای پروفیسور محمدشفیع لاهوری که ازین ادعا باخبر شد مرا مستحضر نمود. پژوهش و رسیدگی لازم را به‌عمل آوردم به‌عقیدۀ من این ادعا کاملاً بی‌اساس است. با این بیان امروزه در اکادمی علوم در کابل نسخه‌ای هرچند نه کامل از تاریخنامۀ هرات موجود است که احتمال دارد همان نسخه‌ای باشد که زمانی پروفیسور لاهوری خبر وجود آن را به پروفیسور صدیقی داده بود.
به هر صورت بار دوم «تاریخنامۀ هراة»، از روی همان چاپ هند به سال 1352 در تهران بازچاپ شد. در یادداشتی که ناشر بر این کتاب نگاشته، از لزوم چاپ مجدد کتاب پس از تصحیح اغلاط چاپی سخن گفته و افزوده که به همین دلیل آن را برای چاپ آماده کرده است (ترقی، 1352: مقدمۀ ناشر) در این چاپ جز همان تصحیح اغلاط چاپی کار دیگری صورت نگرفته، هر چند در یادداشت ناشر، «تاریخنامۀ هرات» از تألیفات مهم قرن ششم و هفتم هجری دانسته شده که نادرست می‌نماید و درست آن است که این کتاب را از تألیفات اوایل قرن هشتم بایستی به حساب آورد؛ زیرا میان سال‌های 718 تا 721 تألیف شده است. البته این اشتباه در چاپ کلکته نیز به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد منشأ این اشتباه همان چاپ کلکته باشد که بدون دقت لازم در بازچاپ کتاب تکرار شده است.
بار دیگر تاریخنامۀ هرات به‌کوشش و تصحیح غلامرضا طباطبایی‌مجد در سال 1363 در تهران چاپ شد. اساس کار این مصحّح نیز همان نسخۀ چاپی هند بود. آقای طباطبایی‌مجد، در پیش‌گفتاری که بر این کتاب نگاشته، اذعان کرده که در تصحیح متنِ تقدیمی روش مصحّح چاپ 1362ق. کلکته به عینه حفظ شده، الّا این‌که چهار حرف «ب، ج، ک، ز» عربی ضبط شده به صورت «پ، چ، گ، ژ» آمده که امر مطالعه برای خوانندۀ امروزی را آسان کند. او هم‌چنان افزوده: برای روشنگری هر چه بیش‌تر متن، گاهی نیاز به تصحیح قیاسی و یا افزودن حرف و یا کلمه‌ای احساس شده است (طباطبایی‌مجد، 1383: 21).
افزون بر این، مصحح این کتاب توضیحات و اشاراتی در پانوشت صفحات قید کرده و فهرست اعلام تحلیلی را در پایان کتاب افزوده است. نیز در آخر متن علاوه بر تقدیم «لغت‌نامه» که مشتمل است بر معنای لغات مهجور و مشکل، پاره‌ای از لغات ترکی- مغولی به‌کاررفته در متن کتاب را نیز به طور مختصر معنی و تشریح و در بخشی مجزا تقدیم کرده است (همان: 21).
افزون بر این، محمد آصف فکرت، تاریخنامۀ هرات را پیرایش و چاپ کرده و در مقدمۀ آن، نوشته که: مدتی در کار بازنگری و آماده‌سازی یگانه طبع قدیم تاریخنامۀ هرات (به کوشش دانشمند فقید هندی شادروان پروفیسور محمدزبیر صدیقی، کلکته، 1362ق./ 1943م.) سرگرم بوده و به این اندیشه افتاده تا در کنار متن کامل، یک متن مختصر که در واقع لبّ تاریخنامۀ هرات باشد، فراهم آورد، تا علاقه‌مندانی که امکان تهیۀ یک متن حجیم و مفصل، یا فرصت و حوصلۀ قرائت آن را ندارند، با داشتن این دفتر مختصر از همه مطالب تاریخی کتاب به آسانی بهره‌مند شوند؛ بدون آن که از شیوۀ نگارش مؤلف بسیار دور بمانند (فکرت، 1381: 5).
با این بیان چنان‌که ملاحظه می‌گردد تمام چاپ‌های تاریخنامۀ هرات، چه آن‌چه در هند انجام یافته و چه در ایران، بر اساس همان نسخۀ منحصر به‌فرد موجود در کلکته صورت پذیرفته است. آن‌چه امروزه لزوم مقابله و تصحیح مجدد آن را موجه می‌نماید، کشف نسخه‌های جدیدی از این کتاب است که هم اکنون در شهرهای سن‌پترزبورگ، تهران و کابل نگه‌داری می‌شود و احتمالاً در زمان تصحیح تاریخ‌نامه توسط پروفیسور صدیقی نامکشوف بوده است. با تأکید بر این نکته که کار پروفیسور محمدزبیر صدیقی در جای خود فراوان با ارزش و حایز اهمیت است و زحمت‌هایی که در ایران برای بازچاپ این اثر تا کنون به منصۀ ظهور پیوسته، قابل احترام است؛ وجود نسخه‌های مکشوفۀ جدید، نیاز پرداختن به کار تصحیح مجدد را توجیه و تأکید می‌کند که با توجه به اهمیت این کتاب، چنین اثری مقابله، بازخوانی و تصحیح مجدد گردد.
اکنون به معرفی مختصر نسخه‌های تازه کشف‌شدۀ تاریخنامۀ هرات پرداخته می‌شود، بدان امید که به زودی توفیق حق رفیق راه گردد و دست‌رسی کامل به این نسخه‌ها میسر، تا کار تصحیح مجدد آن بر اساس شیوه‌های نوین نسخه‌پردازی و تصحیح متن به صورت علمی آغاز گردد و این نسخۀ باارزش تاریخی- ادبی، پس از مقابله و بازخوانی در خدمت علاقه‌مندان قرار گیرد.
نسخۀ سن‌پترزبورگ
این نسخه تحت عنوان تاریخ ملوک کرت در کتابخانۀ بنیاد خاورشناسی فرهنگستان روسیه در شهر سن‌پترزبورگ نگه‌داری می‌شود. تاریخ کتابت آن مربوط به سدۀ یازدهم هجری قمری و دارای جلد قرمز چرمی است و از آغاز و انجام افتادگی دارد. خط آن نستعلیق و خوانا است و هر صفحه نوزده سطر دارد. متن کتاب با مرکب سیاه و سرفصل‌ها و آیات و برخی از واژگان و نشانه‌ها با شنگرف نگارش یافته است.
نسخۀ تهران
این نسخه در کتابخانۀ مجلس ایران در تهران نگه‌داری می‌شود و به شمارۀ 4831- 10 ثبت این مجموعه است. جلد آن پارچۀ مندرس قرمزرنگ گل‌دار و تاریخ کتابت آن قرن دهم و یازدهم هجری قمری است. از آغاز و انجام افتادگی دارد و اندازۀ آن 22 در 32 سانتیمتر است. عناوین و سرفصل‌ها با شنگرف و به خط ثلث جلی و متن با مرکب سیاه نگارش یافته است. تعداد سطرهای آن بین 17 و 18 در گردش است.
نسخۀ کابل
این نسخه از تاریخنامۀ هرات در اکادمی علوم در کابل نگه‌داری می‌شود و به نظر می‌رسد از وسط دو قسمت شده و بخش دوم آن مفقود گردیده است. با وجود این، آن‌چه موجود است، نیز دارای ارزش فراوان است؛ زیرا افتادگی‌های مقدمۀ نسخۀ کلکته را کامل می‌کند و این موضوع زمانی ارزش بیش‌تری پیدا می‌کند که نسخه‌های تهران و سن‌پترزبورگ از ابتدا و انتها ناقص است و جز همین نسخه تا فعلاً نسخۀ دیگری نیست که بتواند این کم‌بود را تکمیل کند.
منابع
