داوود سنگانی پژوهشگر در مؤسسۀ پژوهشی بایسنغر
کتیبه حسن خان شاملو در گازرگاه عمل محمدعلی
کتیبۀ صندوقی در برناباد عمل میر سید علی
هنر حکاکی تاریخ بسیار طولانی دارد که به قرون قبل از اسلام بر می‌گردد. اما دوره شکوفایی این هنر در افغانستان امروز به هرات بر می‌گردد که در دورۀ طلایی تیموریان (807-912ق.) نفیس‌ترین سنگ‌ها به وسیلۀ استادان مشهور این فن تراشیده شد. از جملۀ این سنگ‌های بی‌نظیر باید به لوح سنگی مدرسۀ گوهرشاد که جلال بن جعفر تبریزی آن را کتابت کرده، سنگ قبر بایسنغر میرزا که اکنون در گازرگاه نگهداری می‌شود، لوح مرمرین مزار خواجه عبدالله انصاری که به شکل کلاه درویش است و در زمان سلطان ابوسعید تهیه شد و کتیبۀ صندوقی قبر غریب میرزا ابن سلطان حسین بایقرا که به سنگ هفت قلم مشهور است اشاره کنیم. نمونه‌های فراوانی از کتیبه‌های صندوقی سنگی را که در دوره‌های مختلف در هرات تراشیده شده را می‌توان در مزارات گوشه و کنار هرات دید.
مواد اولیۀ حکاکان و سنگ‌تراشان که سنگ‌های سیاه و سفید بوده، سنگ مرمر سفید را از چشت در 160 کیلومتری شرق هرات تهیه می‌کردند که با مشکلات زیاد سنگ‌های بزرگ را به هرات منتقل می‌کردند. هم‌چنین از معدن سنگ گازرگاه و معدن سنگ غوریان نیز سنگ‌های برای حکاکی تهیه می‌شده است. رنگ سنگ این دو معدن نیز سفید بوده است. سنگ سیاه را از معدن سنگی از بخارا تهیه می‌نموده‌اند.
تهیۀ کتیبه‌ها در مجموع دو مرحلۀ اصلی داشته است در مرحلۀ نخست طرح‌های اسلیمی و متن و اشعار به وسیلۀ طراحان و خوش‌نویسان زبده نوشته می‌شده است و در مرحلۀ دوم سنگ‌تراش یا حکاک به پیاده کردن روی سنگ‌ها با ابزار و وسایل خاص خود می‌پرداخته که زمان زیادی را در بر می‌گرفته است.
حکاکان و سنگ‌تراشان از جمله هنرمندانی هستند که در تاریخ نامی از آن‌ها بر جای نمانده است. در بسیاری از کتیبه‌های بازمانده نام کاتب و خوش‌نویس کتیبه دیده می‌شود اما هیچ نامی از سنگ‌تراش آن که ماه‌ها و گاه سال‌ها زحمت کشیده و خاک و گچ خورده هیچ دیده نمی‌شود. از همین روی ما از چهره‌های مطرح سنگ‌تراشی هرات در دوره‌های گذشته اطلاع چندانی نداریم.
از حکاکان مشهور دورۀ صفوی از کسی به اسم «محمدعلی» نمونۀ آثارش در گازرگاه در دو بیت شعری که از حسن‌خان شاملو است و فردی با نام «میر سید علی» که نمونۀ آثارش در کتیبۀ صندوقی قبری در گورستان جنوب روستای برناباد هرات دیده می‌شود.
از سنگ‌تراشان مشهور در دورۀ معاصر به نقل از نصرالدین سلجوقی در کتاب جلوه‌های هنر باید به حاجی غلام‌محمد، محمد ابراهیم، سیدهاشم، محمدعثمان پغمانی، حاجی غلام‌محمد، محمداکبر، محمدابراهیم، حاجی عبدالرحیم، غلام‌نبی نقاش، غلام‌محمد حکاک، علی‌محمد حکاک، عبدالله اوبهی، سیدعثمان، خلیفه امین‌الله، حاجی رمضان توکلی، عزیزالله حکاک و امید نقاش‌زاده اشاره کنیم. در این اواخر فریداحمد شیرزاد یکی از سنگ‌تراش‌های جوان هراتی که به سبک دورۀ تیموری کار می‌کند، لوح مرمرین ممتازی بر مزار عبدالحق‌خان شیخ الاسلامی کروخی حکاکی نموده که به گفته کارشناسان این هنر در یک قرن اخیر در هرات بی‌نظیر است.
