(۲)
تذکره‌ها
«مجالس‌النفایس» از منابع معتبر و دست اول تاریخ ادبیات فارسی، مشتمل بر معرفی و شرح احوال مختصری از سرایندگان سدۀ نهم و اوایل سدۀ دهم خراسان، به‌ویژه کانون هرات است. این تذکره در سال ۸۹۶ق. به زبان ترکی جغتایی تألیف شد و عمدۀ مطالب آن حاصل دیدارها و آگاهی‌های شخصی نویسندۀ آن، امیر علی‌شیر نوایی (۸۴۴–۹۰۶ق.)، با معاصرانش است. این تذکره را نخستین‌بار فخری هروی ۳۳ سال بعد از تألیف آن یعنی در سال ۹۲۸ق. به زبان فارسی، تحت نام «لطایف‌نامه»، ترجمه کرد و سپس حکیم‌شاه قزوینی دومین ترجمۀ فارسی آن را در سال ۹۲۹ق. به پایان رساند. علی‌اصغر حکمت نخستین کسی بود که هر دو ترجمۀ فخری و قزوینی را در سال ۱۳۲۳ تصحیح و در یک مجلد چاپ کرد. ترجمۀ فخری به تازگی با تصحیح هادی بیدگی از سوی انتشارات دکتر محمود افشار چاپ و نشر شد که اکنون به معرفی آن می‌پردازیم.
مجالس‌النفایس مهم‌ترین اثر منثور امیر علی‌شیر نوایی و بعد از تذکرۀ «لباب‌الالباب» عوفی (تألیف ۶۱۸ق.) و «تذکرةالشعراء» دولتشاه سمرقندی (تألیف ۸۹۲ق.)، سومین تذکرۀ موجود دربارۀ شاعران پارسی‌گوست، بعضی از این شاعران علاوه بر فارسی به ترکی جغتایی هم طبع‌آزمایی کرده‌اند.
امیر علی‌شیر نوایی محتوای مجالس‌النفایس را به پیروی از «بهارستان» مولانا جامی و تذکرةالشعرای دولتشاه سمرقندی در یک دیباچه و هشت مجلس تقسیم‌بندی و به نام سلطان‌حسین بایقرا مزیّن کرده‌است. در معرفی و شرح احوال سرایندگان، شیوۀ اختصار را در پیش گرفته و در شواهد شعری به یکی دو بیت اکتفا کرده‌است. شرح مجالس کتاب از این قرار است:
مجلس اول: سرایندگانی که امیر علی‌شیر آن‌ها را ندیده اما شعر و احوالشان را از دیگران شنیده‌است و شامل 46 تناند.
مجلس دوم: شرح احوال سرایندگانی است که امیر علی‌شیر در کودکی یا جوانی به دیدارشان نایل آمده‌است اما در حین نوشتن تذکره (۸۹۶ق.) در قید حیات نبودند و ایشان ۹۱ تناند.
مجلس سوم: شرح احوال سرایندگانی که یا امیر علی‌شیر به دیدارشان نایل آمده‌است یا ایشان به مصاحبت امیر رسیده‌اند و ایشان ۱۷۲ تناند.
مجلس چهارم: شرح احوال فضلایی است که به سرایش شعر شهرت نداشتند اما گاهی شعر سروده‌اند و ایشان ۶۶ تناند.
مجلس پنجم: شرح احوال امیرزادگان و دیگر مردم خراسان که طبع شعر داشتند اما شاعری را ادامه ندادند و ایشان ۲۶ تناند.
مجلس ششم: سرایندگان غیر خراسانی که معاصر با نوایی بودند و دیوان شعر داشتند و ایشان ۳۲ تناند.
مجلس هفتم: سلاطین و شاهزادگانی که طبع شعریی داشتند و گاهی شعر به مناسبتی می‌سرودند و ایشان ۲۲ تناند.
مجلس هشتم: شرح احوال و لطایف سلطان‌حسین بایقرا.
بر علاوۀ ترجمۀ فخری و قزوینی، سومین ترجمۀ فارسی این اثر در ۹۶۱ق. با عنوان «بقیّه نقیّه» از شیخ‌زادۀ فایض نیمردانی است. شاه‌علی بن عبدالعلی چهارمین مترجمی است که مجالس‌النفایس را در اوایل سدۀ یازدهم به فارسی ترجمه می‌کند. پنجمین ترجمۀ مجالس‌النفایس متعلق به میرزا عبدالباقی شریف رضوی متخلص به وفاست که مترجم آن را پس از ۱۲۴۷ق. در مدارس هند ترجمه کرده‌است. (بیدکی، ۱۳۹۸: ۷۰)
علی‌اصغر حکمت برای نخستین‌بار در ایران دو ترجمۀ فخری و قزوینی را تصحیح و در سال ۱۳۲۳ خورشیدی نشر کرد. این تصحیح بار دیگر در سال ۱۳۶۳ از سوی ورثۀ او در انتشارات منوچهری تهران به چاپ رسید. یافته‌های یک تحقیق نشان می‌دهد که ترجمۀ قزوینی و تصحیح حکمت با محتوای مجالس‌النفایس همخوانی و تطابق چندانی ندارد؛ زیرا از سویی گاه مطالبی در نسخ ترکی وجود دارد که قزوینی آن‌ها را از ترجمۀ خود حذف و مطالبی را به ترجمۀ خود اضافه کرده‌است که در متن اصلی وجود ندارد و گاهی هم بخشی از ترجمه‌های او با متن اصلی اختلاف دارد. از طرف دیگر، تصحیح حکمت نیز علاوه بر تفاوت با متن نسخۀ اصلی، دارای ضبط‌های اشتباه نیز هست (بیدکی، ۱۳۹۶: ۵۴). به نظر می‌رسد استفادۀ حکمت از نسخ مغلوط و متأخر، اختلافات بسیاری با اصل متن ترکی را منجر شده‌است. شاید بزرگترین ضعف چاپ حکمت این است که تصحیح متن بر اساس یک نسخه صورت گرفته‌است و این کار آسیب‌پذیری متن را بالا می‌برد.
لطایف‌نامه عنوان نخستین ترجمۀ فارسی مجالس‌النفایس است که در سال ۹۲۸ انجام شد. فخری علاوه بر ترجمۀ مجالس هشتگانۀ این اثر، مجلس نهمی را مشتمل بر نُه قسم به شرح زیر افزوده‌است:
قسم اول: یک شرح احوال دربارۀ امیر علی‌شیر نوایی؛ قسم دوم: ۱۴ شرح احوال دربارۀ سادات شاعر؛ قسم سوم: ۱۹ شرح احوال دربارۀ علمای شاعر؛ قسم چهارم: ۲۰ شرح احوال دربارۀ فضلای شاعر؛ قسم پنجم: ۱۴۳ شرح احوال دربارۀ هنرمندان و شاعران عامی؛ قسم ششم: هفت شرح احوال دربارۀ وزرای شاعر؛ قسم هفتم: ۱۴ شرح احوال دربارۀ امرای شاعر؛ قسم هشتم: هفت شرح احوال دربارۀ سلاطین شاعر؛ قسم نهم: خاتمۀ کتاب و یک شرح احوال دربارۀ شاه‌حسین اصفهانی (بیدکی، ۱۳۹۸: ۷۵). مجموع ۲۲۶ شرح احوال مذکور در مجلس نهم از لطایف‌نامه، دربارۀ شاعران معاصر با فخری است که امیر علی‌شیر به آن‌ها اشاره نکرده‌است.
بر علاوۀ چاپ حکمت، یک چاپ دیگر هم از لطایف‌نامه با تصحیح سیّد عبدالله در لاهور در شماره‌های مختلف سال ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۳ مجلۀ «اورینتل کالج مگزین لاهور» منتشر شد.
دکتر هادی بیدکی در تصحیح خود از لطایف‌نامه، سه نسخه در اختیار داشته‌است. نسخۀ اول محفوظ در کتاب‌خانۀ موزۀ بریتانیا در لندن است که در دهم شعبان ۹۶۵ق. کتابت یافته‌است. بیدکی این نسخه را اساس تصحیح خود قرار داده‌است. نسخۀ دوم محفوظ در کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران و تاریخ کتابت آن ذی‌قعدۀ ۹۷۹ق. است. و نسخۀ سوم محفوظ در کتاب‌خانۀ ملی تبریز، تاریخ کتابت آن ۹۹۲ق. می‌باشد. در این جا روش کار بیدکی را در تصحیح لطایف‌نامه از قلم خودش نقل می‌کنیم:
«پس از این که متن لطایف‌نامه را بر اساس نسخۀ کتاب‌خانۀ موزۀ بریتانیا رونویسی کردیم، آن را با دو نسخۀ کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران و کتاب‌خانۀ ملی تبریز مقابله کردیم و اختلافات نسخه‌ها را در پاورقی صفحات آوردیم؛ سپس، تمام متن فارسی و پاورقی‌های آن را با مجالس‌النفایس ترکی مقابله و ترجمۀ اختلافات،اضافات و کاستی‌های آن را نیز در پاورقی صفحات ثبت و ضبط کردیم. در مرحلۀ بعد، ضبط‌های مشکوک متن را با نسخه‌های دیگری از مجالس‌النفایس و منابع جانبی، یعنی تذکره‌ها و تواریخ مقابله کردیم و در تعلیقات توضیح دادیم. سرانجام، تمام متن به دست آمده را با دو چاپ سیّد عبدالله و حکمت نیز مقابله کردیم و چنانچه ضبط‌های این دو چاپ با نسخۀ مورد استفادۀ آن‌ها متفاوت بود، اختلافات آن‌ها را … در پاورقی صفحات ثبت کردیم تا تصرّفات دو مصحّح قبلی نیز بر مخاطب آشکار شود.
فخری دیباچه، بعضی از شرح احوال و پایان هر مجلس از مجالس‌النفایس را ترجمه نکرده، اما ما این اضافات را ترجمه و در پیوستی جداگانه بلافاصله بعد از متن لطایف‌نامه ثبت کردیم. پیوست دوم ما مشتمل بر حواشی نسخه‌های لطایف‌نامه است که افتادگی‌های آن‌ها را با استفاده از مآخذشان تکمیل کردیم. در محلۀ بعد، تعلیقاتی در سه بخش تعلیقات عام، تعلیقات تاریخی و تعلیقات جغرافیایی برای متن و پیوست یکم آن تدارک دیدیم و پس از بخش پیوست‌ها آوردیم. در تعلیقات تا جای که در توان ما بود سعی کردیم که ابهامات و اشکالات متن را توضیح دهیم. تمام مطالب تعلیقات عام را با ذکر صفحه و سطر مشخص کردیم و برای هر کدام در متن تذکره علامت گذاشتیم. پس از این، بعضی از کلمات و عبارات متن تذکره را که لازم بود توضیح دهیم، ذیل عنوان واژه‌نامه آوردیم و در بخش بعدی به مأخذشناسی شاعران مذکور در مجالس‌النفایس و لطایف‌نامه در تذکره‌ها و منابع تاریخی و جغرافیایی پرداختیم. وجود انواع فهرست‌ها در هر نوع متن، خصوصاً متون تذکره لازم و مفید است؛ بنابر این، در بخش آخر، هر کدام از فهرست‌های اسامی اشخاص، اماکن، کتب و رسالات، اصطلاحات ادبی، ابیات فارسی و ترکی و آیات و احادیث را به شکل مجزّا تنظیم کردیم» (بیدکی، ۱۳۹۸: ۹۸ – ۹۹).
بنابر آنچه گفته شد بر می‌آید که مجالس‌النفایس مشتمل بر شرح احوال ۴۵۶ تن از شاعران معاصر امیر علی‌شیر نوایی است، مؤلف یا در هرات با آن‌ها رفت‌وآمد و مراوده داشته یا در سفر به شهرهای شیراز، سبزوار، مشهد، سمرقند و استرآباد با آن‌ها آشنا شده‌است. این تذکره به سبب اهمیت خود بعد از تألیف، چند بار به فارسی ترجمه شد، نخستین آن، ترجمۀ فخری هروی با نام لطایف‌نامه است. از لطایف‌نامه تا اکنون سه تصحیح نشر شده‌است. چاپ هادی بیدکی آخرین و بهترین تصحیح از لطایف‌نامه است که تا اکنون انجام یافته‌است. این تصحیح به سال ۱۳۹۸ خورشیدی از سوی انتشارات محمود افشار منتشر شد. بیدکی در کنار تعلیقات تاریخی و جغرافیایی خوب و سودمند، دیباچۀ متن ترکی مجالس‌النفایس را هم به فارسی ترجمه کرده و در پیوست یکم آورده‌است، کاری که در هیچ یک از ترجمه‌های مجالس‌النفایس تا اکنون دیده نشده‌است.
– بیدکی، هادی، (بهار و تابستان ۱۳۹۶)، «بررسی و بازشناسی دومین ترجمۀ مجالس‌النفایس امیر علی‌شیر نوایی»، فصل‌نامۀ علوم ادبی، سال ۷، شمارۀ ۱۱، صص ۵۳ – ۸۳.
– فخری هروی، سلطان‌محمد بن امیری، (۱۳۹۸)، لطایف‌نامه، تصحیح هادی بیدکی، تهران: انتشارات محمود افشار.
– نوایی، علی‌شیر، (۱۳۲۳)، مجالس‌النفایس، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: بانک ملی.
