کتاب ارشادالزراعۀ ابونصری برای نخستین بار با چند رسالۀ دیگر توسط عبدالغفار نجم‌الدوله (د. ۱۲۸۷ش.) به سال ۱۳۲۳ق. به صورت مخلوط سربی و سنگی طبع شد. چاپ دوم این اثر به کوشش محمد مشیری در سال ۱۳۴۶ش. از سوی انتشارات امیر کبیر در تهران و چاپ سوم از طرف انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۹۰ خورشیدی منتشر شد.
چاپ نجم‌الدوله فاقد مقدمۀ مؤلف است، قسمت‌های آخر کتاب ناقص و در بعضی موارد مطالب آن نیز خلاصه و مختصر شده‌است. تصحیح محمد مشیری از نواقص ذکرشده عاری است و با مراجعه با چند نسخه تلاش شده تا حدامکان بی‌نقص باشد. اینک به معرفی تصحیح مشیری از ارشادالزراعه می‌پردازیم.
این چاپ حاوی پیشگفتار مصحّح (۶ صفحه)، فهرست مطالب، مقدمۀ مؤلف (۵۳ صفحه)، فصول اثر که شامل هشت روضه است (۲۳۱ صفحه)، فهرست‌های کتاب (فهرست نام اشخاص و جای‌ها، اصطلاحات نجومی، پرندگان، دد و دام، خزندگان و حشرات، نام گیاهان، لغات و اصطلاحات، خوردنی و آشامیدنی، مقیاسات و واحدهای وزن و طول و نقود، آلات و ابزارها) و منابعی که در تصحیح و تنظیم فهرست‌ها به آن‌ها مراجعه شده‌است، می‌باشد.
مصحّح در مقدمه فواید این کتاب را چنین بر می‌شمارد: ۱. آشناشدن با اصطلاحات معمول زمان مؤلف؛ ۲. اصطلاحات باغداری و طرز باغبانی؛ ۳. آشناشدن به طرز آیش گذاردن؛ ۴. شرایط و رسوم کشت باغ و تاکستان؛ ۵. آشناشدن به طرز زراعت‌های بزرگ: یونج، کنجد و کرچک، خشخاش، گندم، جو و غیره؛ ۶. فهرست سبزی‌های معمول آن زمان؛ ۷. نام‌های میوه‌ها و طرز پیوند آن‌ها؛ ۸. گلاب‌کشی و عرق‌کشی از انواع گیاهان معطّر؛ ۹. زنبورداری و پرورش زنبور عسل؛ ۱۰. پرورش کرم ابریشم؛ ۱۱. طرز ساختن پنیر و انواع مربّاها و حلویات؛ ۱۲. سرکه انداختن و طرز تهیۀ ترشی‌های متنوع؛ ۱۳. خشک‌کردن میوه‌ها و نگهداری سبزی‌ها به صورت صحیح و ۱۴. طرز کوددادن به زراعات و آبیاری و شناختن خاک‌ها.
متن اثر شامل یک مقدمه و هشت روضه است. مقدمۀ کتاب پیش‌درآمد خوبی برای ورود به روضه‌هاست و نویسنده سعی کرده تبحّر خود را در رعایت انواع تکلف‌های زبانی و ادبی نشان دهد. در مقدمه بعد از حمد باری و نعت پیامبر اسلام و منقبت حضرت علی (رض) و پادشاه وقت، نویسنده انگیزۀ تألیف را به اشارۀ حضرت خواجه عبدالله انصاری می‌داند که شبی در عالم خواب خواجۀ انصار به او دستور می‌دهد کاری را شروع کند تا سبب خشنودی باری تعالی شود. وی برای رفع سرگردانی، از کلام الهی تفأل می‌کند و چون آیات مناسبی مشتمل بر محسنات زراعت می‌آید، لذا شروع به تصنیف اثر می‌کند و «از مردم صاحب تجربه قواعد آن را پرسیده و مسوده نموده و پس از مراجعه به اهل تحقیق و صاحبان صلاحیت آن‌ها را در دفتری گرد آورده و به صورت کتابی تدوین کرده و به اسم ارشاد الزراعه نامیده‌است».
کتاب مشتمل بر هشت روضه است. روضۀ اول در کیفیّت زمین و انتخاب آن می‌پردازد. روضۀ دوم چگونگی دانستن احوال سال و زمان مناسب برای کشت است. درین روضه از دانش نجومی سود می‌جوید و همچنان بخشی ازین روضه به نحوۀ دعاخواندن برای افزایش و برکت محصولات و دفع آفات، اختصاص دارد. روضۀ سوم تا هفتم به شیوۀ کاشت انواع درختان و گیاهان می‌پردازد. گونه‌های کاشت این روضه‌ها عبارتند از: کاشت غلّات و حبوبات، کاشت تاک و انواع انگور، کاشت میوه و سبزی‌ها، کاشت درخت و گل با پیوند و قلمه‌زنی، و در آخر، پیوند درختان و شیوۀ چیدن میوه‌ها. آخرین روضه (هشتم) به شرح ساخت چهارباغ می‌پردازد.
یافته‌های یک تحقیق نشان می‌دهد که تحلیل و تفسیر روضه‌های این کتاب، نشان از پیچیدگی مقولۀ باغسازی دارند. سه امر گیاه، آب و عمارت، که هر یک قواعد خاص خود را می‌طلبند، در پیوند با شش اصل زراعت و دهقنت، علم سیاق، منطق کاشت، احوال سال دانستن، هندسۀ کُرت‌ها و همنشینی و همجواری گیاهان، چارچوب‌های سازندۀ یک باغ ایرانی را تشکیل می‌دهند. (جمال‌الدین، ۱۳۹۴: ۶)
روش مصحّح در تصحیح بر مبنای نسخۀ اساس است. او در بین نسخه‌های قابل دسترس یکی را (شماره ۱) صحیح‌تر و اصیل‌تر می‌انگارد و به تصحیح آن اهتمام می‌ورزد. مصحّح، تنها در مقدمۀ مؤلف، مواردی از ضبط‌های نسخۀ اساس را نادرست و یا سست دانسته و ضبط نسخه‌بدل‌ها را در پانویس ذکر می‌آورد اما در سایر موارد از نسخۀ اساس عدول نمی‌کند.
نسخه‌های مورد استفاده ازین قرار است: ۱. نسخه‌ای که اصل قرار گرفته و متعلق به خود مصحّح است. کاتب این نسخه میر حسین بن رضا حسینی و تاریخ کتابت آن ۱۱۸۲ق. می‌باشد. به باور مصحّح نسخه خوانا است و غلط کم‌تر دارد، به این سبب بر همۀ نسخ موجود دیگر رجحان داده‌است. ۲. نسخۀ خطی متعلق به کتاب‌خانۀ ملی با خط نسخ بسیار خوب، سرفصل‌ها قرمز است و بعضی صفحات حاشیه دارد. کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. احتمال می‌رود که زمان ناصرالدین شاه کتابت و استنساخ شده باشد. این نسخه فاقد مقدمه است و مصحّح به احتمال می‌گوید که این نسخه مورد استفادۀ نجم الدوله قرار گرفته است. ۳. نسخۀ خطی متعلق به کتاب‌خانۀ ملی و تاریخ کتابت آن ۱۲ شعبان ۱۰۸۱ق. است. این نسخه با خط نستعلیق بدی کتابت شده و مقدمه و فصول آن کامل است بنابرین در مقابله و تصحیح بیشتر از دیگر نسخ مورد استفادۀ مصحّح قرار گرفته‌است. ۴. نسخۀ متعلق به کتاب‌خانۀ مجلس شورای ملی به شمارۀ ۲۳۲ ثبت است. کاتب نسخه شخصی به نام محمد مشهور به انباردار و تاریخ کتاب آن ۹۲۷ق. می‌باشد. این نسخه با این که نزدیک‌ترین نسخه به زمان نویسنده است اما مغلوط، ناخوانا و بدخط است. مصحّح از چندنسخۀ دیگر هم نام می‌برد که در دسترس او قرار نگرفته‌است.
مصحّح در فهرست نام گیاهان تلاش ورزیده تا معادل امروز و نام‌های علمی آنان را بیاورد. مثلاً: گیاه «کرم»، که مصطلح امروز آن «کلم» و نام علمی آن «Brassica» است. لغات و اصلاحات متن را مصحّح معنی کرده‌است. بسیاری از این اصطلاحات تا حال در زبان مصطلح رایج است. مثلاً: انبار (فضلۀ انسان و حیوان)، انگِشت (ذغال،آتش)، آخوره، پُنگ، پوده‌شدن، پیش‌رس کردن، تاک برّی، پَل، پَل‌نمودن، پنجه‌زدن، خوشه کشیدن، جلنگ، جویه، خروار، خریطه، ساو کردن، قَوچه، دُلمُل و … بعضی از این اصطلاحات، به سبب عدم آشنایی مصحّح از محیط، یا درست ترجمه نشده و یا در مقابل آن نوشته‌است: «در فرهنگ‌ها دیده نشد». مثلاً در معنی اصطلاح «پُنگ» نوشته‌است «شاخه‌های باریک درخت»، و یا در مقابل اصطلاح «پَرخاب» نوشته‌است که در فرهنگ‌ها دیده نشد، در حالی که تا امروز اصطلاح پَرخَو/پرخاب رایج است و به تشت آسیا که گندم را برای آردنمودن می‌ریزند، گفته می‌شود.
فهرست خوردنی‌ها شامل مواردی است که بعضی تا امروز هم استفاده می‌شود. از خوردنی‌های آن زمان می‌توان به این موارد اشاره کرد: حلوای تخم‌مرغ، حلوای زردک، حلوای کدو، حلوای ارده، حلوای آلوبالو، شیرۀ کشمش، شیرۀ انگور، مربای بهی، مربای سیب، مربای شاه‌توت، مربای کدو و … که تا امروز هم در بین مردم هرات رایج است.
یکی از مهم‌ترین منابع جهت شناخت گیاهان و به‌ویژه باغ و باغسازی دوران اسلامی خراسان، کتاب ارشادالزراعه ابونصری هروی است. این کتاب در سال ۹۲۱ق.، چند سال پس از سقوط تیموریان به نگارش در می‌آید. تصویری که هروی از باغ می‌دهد، ساخت باغ امری تک‌بعدی نیست و اجزاء و فعالیت در آن به عملکردهای زیادی وابسته است. سازندۀ باغ باید فردی آشنا به امور گوناگون از قبیل کاشت گیاه و تقسیم آب تا طراحی عمارت آن بوده باشد.
