جغرافیای حافظابرو قسمت ربع خراسان (هرات) – شهاب‌الدین عبدالله بن لطف‌الله مشهور به حافظابرو
قسمت ربع خراسان (هرات) جغرافیای حافظابرو با تصحیح و تعلیقات غلام‌رضا مایل هروی، عضو انجمن تاریخ افغانستان، در سال ۱۳۴۹ خورشیدی از سوی بنیاد فرهنگ ایران چاپ و منتشر شد که اکنون به معرفی آن می‌پردازیم.
ساختار این چاپ حاوی مقدمۀ مصحّح (۳۴ صفحه)، متن کتاب (۴۳ صفحه)، حواشی و تعلیقات (۸۳ صفحه)، فهرست اماکن (قراء، قصبات، بلوکات و غیره)، اشخاص و کتاب‌ها می‌باشد.
متن رساله حاوی یک مقدمه و تقسیم شهر هرات به هفت بلوک و قراء مشهور هر بلوک، و توابع و نواحی آن است. نویسنده در مقدمه به شکل مبسوطی در وصف خراسان، حدود اربعه و وجه تسمیۀ آن، تاریخ بنای هرات، رونق هرات در عصر نویسنده، آب و هوای هرات، دروازه‌ها و برج‌ها، و توابع و نواحی آن می‌پردازد و اشعار دلپذیری را در وصف خراسان و هرات از شاعران مختلف نقل می‌کند.
حافظابرو بلوکات هرات را چنین برمی‌شمارد: بلوک گداره، بلوک انجیل، بلوک آلنجان، بلوک خیابان، بلوک توران و تونیان، بلوک سبقر، بلوک غوروان و پاشتان؛ و بلوکات نواحی هرات عبارتند از: بلوک پروانه و هوادشتک، بلوک کمبراق، بلوک ادوان و تیزان.
ولایات توابع هرات، به گزارش حافظابرو، ازین قرار است: کروخ، هرات‌رود، بادغیس، مرغاب، غور، غرجستان، ساخر، تولک، غرجستان، ولایت اسفزار، ولایت فوشنج، ولایت ولایت کوسویه، ولایت باخرز، ولایت خواف، ولایت زاوه، ولایت جام، ولایت قهستان، ولایت کهدستان، ولایت شافلان و ازاب، جنابد، ناحیت بیرجند، ناحیت زیرکوه، ناحیت سجستان، تون، طبس‌گیلکی ورقه، بهارجان، ناحیت مؤمن‌آباد، ناحیت دشت بیاض، ناحیت شاخین، ترشیز، قاین و خوسف از توابع هرات می‌باشد. این که دهات مربوط به قهستان، جام، باخرز، خواف و خوسف در جغرافیای حافظابرو بخش هرات آمده به باور مصحّح نادرست است.
دروازه‌های هرات را چنین معرفی می‌کند: «دروازه‌ای که بر غربی شهر است از طرف قبله آن را درب عراق خوانند، و آن که بر شرقی شهر است درب خوش خوانند، و آن که بر جانب جنوب است و به راه بجستان و هندوستان از آن طرف روند درب فیروزآباد گویند، و بر دیوار شمالی دو دروازه است یکی که تردد مردم بر آن زیاد است آن را درب میدان و درب برامان و درب ملک نیز خوانند و دیگر بر شرقی این دروازه قریب به گوشۀ شهر است آن را درب قبچاق خوانند.»
بین دروازه‌ها، در چهار گوشۀ شهر، به گزارش حافظابرو چهار برج بزرگ قرار دارد: جانب شمال‌شرق برج علی‌اسد، جانب جنوب‌شرق برج حریق، جانب شمال‌غرب برج خاکستر و آن که به جانب جنوب‌غرب است برج شمعانیان خوانند؛ «و اما توابع و نواحی هرات بلوکات است و ولایات، آنچه در جلکاء هرات است و متصل شهر، آن را بلوکات خوانند».
مصحّح اثر در مقدمۀ خود به شرح حال و آثار حافظابرو، معرفی نسخه‌ها و روش کار تصحیح اشاره می‌کند. نام کامل حافظابرو، شهاب‌الدین عبدالله بن لطف‌الله ثبت شده‌است. تولد وی را ۷۶۳ق. می‌دانند و ۷۱ سال زیسته‌است. زادگاه او روستای بهداین خواف است اما مصحّح در این موضوع به دیدۀ شک می‌نگرد و آراء مخلتفی را از فصیحی خوافی، خواندمیر، عبدالرزّاق سمرقندی، قاضی نورالله شوشتری، ادوارد براون و خان‌بابا بیانی می‌آورد و در نهایت هروی‌الاصل بودن او را مسلّم می‌داند.
مصحّح از خصوصیات خاص زندگی و فکری حافظابرو به موارد زیر اشاره می‌کند:
از حافظابرو کتاب‌هایی باقی مانده که مهم‌ترین آن‌ها مجمع التواریخ سلطانیه و جغرافیای اوست. بخش‌هایی از دو کتاب مذکور به صورت زیر منتشر شده‌اند:
حافظابرو کتاب جغرافیا را به درخواست شاهرخ میرزا و در سال ۸۲۰ق. آغاز کرده و در دو جلد به انجام رسانیده‌است. جلد اول اثر که حاوی جغرافیای عمومی جهان به ویژه ایالت‌های فارس، کرمان و خوزستان است، با تصحیح و تحقیق صادق سجادی در سه جلد از سوی میراث مکتوب در سال ۱۳۷۵ منتشر شد. بخش دوم اثر که جغرافیای خراسان بزرگ است با تصحیح سیّد علی آل داوود در سال ۱۳۹۹ از سوی بنیاد موقوفات محمود افشار در دو جلد منتشر شد.
جلد دوم یعنی جغرافیای خراسان، شامل چهار ربع است: هرات، نیشابور، مرو و بلخ. مصحّح ربع هرات، غلام‌رضا مایل هروی، باور دارد که تصحیح متون جغرافیا موضوعی است کاملاً مشکل و هر کس اگر از آن محیط نباشد و یا در آن ولایت روزگاری را سپری نکرده باشد، ضبط نام‌ها به صورت درست ممکن نیست. او می‌گوید آرزو داشتم تا جغرافیای بلخ را به این اثر بیفزایم و «اما هجده نهر بلخ چندین دهات را آبیاری می‌کند و ضبط درست دهات بلخ نیز ایجاب آن را می‌کند که روزی در بلخ سفر نمود و به نام صحیح دهات آشنا شد.»
مصحّح در تصحیح خود از دو نسخۀ جغرافیای حافظابرو سود برده‌است. یک نسخه از کتاب‌خانۀ ملک در تهران و یک نسخۀ عکسی از کتاب‌خانۀ بنیاد فرهنگ در دسترس او بوده‌است. نسخۀ ملک ظاهراً در عصر قاجاریه نوشته شده‌است. از خصوصیات نسخه شرحی نیست تنها جای رقم آن به این صورت یادداشت شده‌است: «به دست حقیر فقیر ملک بن محمد بن حسن بروجنی در پنجم شهر جمادی‌الاولی من شهور سنه اثنی و سبعین و مأتین بعدالالف الهجریه النبویه». این نسخه در پانویس با علامت «ن م» نشان داده شده‌است.
در مورد نسخۀ عکسی اموال بنیاد فرهنگ ایران آن طور که مصحّح نوشته‌است، نسخه به خط نسخ خیلی خوبی نوشته شده و سرلوحۀ مذهّب نیز دارد. اغلاط آن کم به نظر می‌رسد، جای تاریخ آن چنین آمده: «یوم الاحد شهر رجب المرجب سمت ترقیم یافت.» سال تحریر آن تذکر نرفته‌است.
مصحّح در تعلیقات به شرح رجال، اماکن و مسائلی بسنده کرده که در تعلیقات رسالۀ قلب هرات ابونصری نیامده‌است. این تعلیقات شامل ۸۳ صفحه شرح این اماکن و رجال است: آمویه، بدخشان، طخارستان، بامیان، غور، هیرمند، خوارزم، ایالت جرجان (گرگان)، دریای خزر، قومس، ری، سلطنت سامانیان، ایالت سند، غزنه، سجستان، کرمان، ایالت فارس، سام، بابل، مولانا پوربهای جامی، مملکت چین، خواجه جلال‌الدین ابوالقاسم جامی، استاد قوام‌الدین معمار شیرازی، زوزن، اصفهان، خراسان، کابل، بلخ، مرو، نیشابور، لهراسب، گشتاسب، بهمن، عمارت مدرسه و خانقاه شاهرخ، در صفت دارالسلنطۀ هرات، وضع مدرسه و خانقاه معارف پناه (شاهرخ)، ضحاک، فریدون، طاهریان، ملوک کرت، چنگیز، تیمور، غازان خان، الغ بیگ، افسانۀ هرات، انگور هرات، فراه، دهات امروز هرات، خیابان، کاریز، املاک، کازرگاه، کروخ، خواجه مودود، اوبه، بادغیس، غرجستان، اسفزار و اسفزاریان (ابوالقاسم منصور بن احمد بن الفضل بن نصر بن عصام المنهاجی الاسفزاری، ابونصر محمد بن علی بن محمد الاسفزاری، ابوحامد احمد بن اسحق اسفزاری، ملک قطب‌الدین اسفزاری، شیخ مجدالدین محمدالاسفزاری، پوربهای اسفزاری، رشیدالدین محمد بن محمود الاسفزاری، منصور بن علی اسفزاری، مولانا شمس‌الدین اسفزاری، عزیزی اسفزاری، ابوحاتم امام مظفر اسفزاری، مولانا معین‌الدین محمد زمچی اسفزاری) و فوشنج.
در پانویس صفحات این چاپ شرح بعضی لغات و اصطلاحات، اطلاعاتی در مورد بعضی اماکن و اشخاص، ذکر منابع مورد استفاده و … آمده‌است اما در ذکر منابع تنها به نام اثر یا نویسندۀ اثر و صفحۀ مورد استفاده بسنده شده و فهرست علیحده از منابع موجود نیست تا جزئیات بیشتری درج شده باشد.
به باور مصحّح، جغرافیای ربع خراسان (هرات) در واقع متمم رسالۀ آب قلب هرات ابونصری هروی است که هر دو می‌تواند در پهلوی هم تصویر روشنی‌تر از جغرافیای تمام ربع خراسان (هرات) ارائه دهد. مصحّح نام تمام دهات و روستاهای امروز هرات را از رسالۀ آب‌بخشی عبدالحکیم بادمرغانی (اوایل سده چهاردهم هجری شمسی) آورده‌است. بر اساس اطلاعات این کتاب، مشخص می‌شود که در روزگار شاهرخ میرزا و نیمۀ نخست سدۀ نهم هجری در هرات چه دهات و روستاهایی وجود داشته و امروز مزارع و دهات تا چه میزان تغییر به خود دیده‌اند. در واقع سیر تحول دهات و انکشاف مزارع هرات اندکی با این اثر تبیین می‌شود.
