طریق قسمت آب قلب هرات – قاسم بن یوسف ابو نصری هروی
رسالۀ قسمت آب قُلب هرات نوشتۀ ابو نصری هروی برای نخستین‌بار در نشریۀ فرهنگ ایران زمین، شمارۀ ۱۳ به شکل ناقص چاپ شد. دومین چاپ با تصحیح و تعلیقات غلامرضا مایل هروی، عضو انجمن تاریخ افغانستان، در سال ۱۳۴۷ خورشیدی از سوی بنیاد فرهنگ ایران صورت گرفت که اکنون به معرفی آن می‌پردازیم.
ساختار این چاپ حاوی مقدمۀ مصحّح (۳۶ صفحه)، متن کتاب (۹۷ صفحه)، حواشی و تعلیقات (۴۰ صفحه)، کرت‌نامۀ ربیعی پوشنجی، شرح لغات و اصطلاحات متن کتاب و فهرست اعلام می‌باشد.
متن رساله حاوی یک مقدمه و تقسیم شهر هرات به نُه بلوک است که سهم آب روستاهای هر بلوک از آب جوی‌ها مشخص می‌شود. نویسنده، بلوکات هرات را چنین بر می‌شمارد: بلوک انجیل، بلوک آلنجان، بلوک گذاره، بلوک خیابان، بلوک سبقر، بلوک ادوان تیزان، بلوک توران و تونیان (عنوان این بلوک را مصحّح افزوده‌است)، بلوک غوروان و پاشتان، بلوک کمبراق و روستاهای کاردبار، فوشنج، شافلان و کروخ.
در مقدمۀ این چاپ، مصحّح به شکل مبسوطی از جغرافیه‌نویسانی که از دهات هرات نام برده‌اند، وسعت اراضی شهر هرات، بلوکات هرات، پل مالن، هریرود و تاریخ آب‌بخشی در هرات سخن رانده‌است. این مقدمه حاوی اطلاعات و اشارات ارزشمندی است که برای پژوهشگر تاریخ و جغرافیای هرات حائز اهمیت می‌باشد.
مصحّح در ذیل معرفی کتب جغرافیایی‌ای که از شهر باستانی هرات و دهات و قصبات آن نام می‌برد، به اثری از عبدالرزّاق سمرقندی، صاحب تاریخ مطلع سعدین، اشاره می‌کند که گویا در باب جغرافیای هرات بوده‌است. سمرقندی در مطلع سعدین، ذیل معرفی مدرسه و خانقاه شاهرخ‌میرزا بعد از شرح جزئیاتی، چنین می‌نگارد: «کار شهر هرات در آن مرتبه رواج و رونق یافت که لطایف متنزّهاتش دجلۀ اشک بر رخسار بغداد روان ساخت و طراوت ثمراتش سمر سمرقند را در گوشۀ طاق نسیان انداخت و شرح بنای دارالسلطنۀ هرات و احوال بلوکات و حالات ولایات قلم دو زبان به شرح و بیان تقریر نموده و تحریر فرموده هر که را میل مطالعۀ آن باشد گو رساله‌ای که علیحده در آن باب مسطور است به نظر اشرف مشرف سازد.» (سمرقندی، ۳/۱۳۷۲: ۱۳۵) این نقل سمرقندی نشان می‌دهد که رساله‌ای در جغرافیای هرات نوشته‌است و خواننده را به آن ارجاع می‌دهد اما تا اکنون از این رساله خبری نیست. اثر دومی که مصحّح در جغرافیای هرات حائز اهمیت می‌داند، جغرافیای حافظ‌ابرو است. این اثر در سال ۸۱۷ق. به اشارۀ شاهرخ میرزا نوشته می‌شود و شامل دو بخش است. بخش نخستین آن جغرافیای عمومی و بخش دوم آن جغرافیای خراسان (بلخ، هرات، نیشاپور و مرو) است. قسمت ربع خراسان (هرات) در سال ۱۳۴۹ش. به کوشش غلامرضا مایل هروی از سوی بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد.
سومین اثری را که مصحّح از آن نام می‌برد و برای جغرافیای هرات حائز اهمیت می‌داند، رساله‌ای از طایری زیارتگاهی است در آثار بلاد. نسخۀ خطی این رساله را عبدالحی حبیبی در لاهور نزد مولوی محمد شفیع، مصحّح کتاب مطلع سعدین، دیده‌است. زیارتگاهی در عصر سلطان‌حسین بایقرا می‌زیست و امیر علی‌شیر در مجالس‌النفایس از او یاد می‌کند.
تاریخ آب‌بخشی هرات سنت دیرینه دارد. به نظر می‌رسد که تقسیم شهر هرات به نه بلوک برای آبیاری از طریق جوی‌های مختلف از میراث حاکمان کَرت (۶۴۳ – ۷۸۳ق.) است (پاتر، ۱۴۰۲: ۲۰۸). در زمان ملک معزالدین حسین کرت (د. ۷۷۹)، منازعه‌ای بر سر جوی نو خیابان اتفاق می‌افتد که به تعقیب آن مولانا نظام‌الدین عبدالرحیم خاموش (پیر تسلیم)، مؤظف به وضع قانون حقابه‌ها می‌شود. به باور مصحّح نخستین رسالۀ آب‌بخشی را همین مولانا نظام‌الدین در سال ۷۳۸ق. می‌نویسد (ابونصری، ۱۳۴۷: لو). در زمان شاهرخ‌میرزا نقلی از کتاب آب‌بخشی در دفترخانۀ سلطنتی موجود است که ابو نصری در شروع بلوک کمبراق از آن یاد می‌کند و شاید این همان رسالۀ نظام‌الدین باشد.
استاد خلیل‌الله خلیلی در آثار هرات (ج۱، ۱۳۰۹، ص ۹۳) می‌گوید: «تقسیم آب هرات را می‌گویند حضرت مولوی صاحب جامی – علیه الرحمه – فرموده‌است ولی از آن وقت تا اکنون تغییرات زیادی در آن رخ داده‌است. اگر فرصت مساعدت نمود در آخر این رساله تقسیمات صحیح آب موجود را پیدا نموده به افتخار کِشتگران هرات تقدیم حضور قارئین می‌نمائیم». نسبت رساله‌ای درین باب به مولانا جامی در چند جای دیگر هم مشهود است. غلامرضا مایل هروی که در تصحیح رسالۀ ابونصری، از کتاب سیاقی در دفتر زراعت هرات و هم کتابی در آب‌بخشی از میر عبدالحکیم بادمرغانی سود می‌جوید، می‌گوید در هر دوی این آثار، رساله‌ای به نام ارشادالزراعه، در سنجش بلوکات هرات و تقسیم آب، به مولانا جامی نسبت یافته‌است که نادرست است و این اثر (ارشادالزراعه) نیز از ابونصری هروی صاحب رسالۀ قلب هرات می‌باشد. این سیر آب‌بخشی نشان می‌دهد که در ادوار مختلف تعدیلاتی در تقسیم آب و بلوکات هرات رخ داده و سنت آب‌بخشی به عنوان یک فن در هرات از قدیم‌الایام مطرح بوده‌است.
تعلیقات مصحّح شامل شرح حال غالب رجالی است که در متن رساله آمده‌است. این افراد عبارتند از: مولانا نظام‌الدین عبدالرحیم پیر تسلیم، ملک معزالدین حسین کرت، سلطان‌سنجر، ملک فخرالدین محمد کرت، ربیعی پوشنگی (ابیات کرت‌نامه را در ادامۀ تعلیقات افزوده‌است)، سیفی هروی، الجایتو سلطان مشهور به خدا بنده، مولانا معین‌الدین واعظ ابن حاجی محمد فراهی، سلطان‌غیاث‌الدین غوری، غیاث‌الدین محمود بن سلطان‌غیاث‌الدین غوری، سلطان‌ابوسعید، کمالاشیخ حسینا، خواجه غیاث‌الدین میکال، بدیع‌الزمان میرزا، امیر علی‌شیر نوائی، شاهرخ‌میرزا، شاهزاده بایسنغر، جوگی میرزا، بی‌بی جغرتانی، خواجه محمود سرمق، خواجه شهاب، خواجه عبدالله انصاری، امیر فیروز شاه، سلطان‌احمد میرزا، مولانا جامی، فخر رازی، شیخ زین‌الدین ابوبکر خوافی، سلطان‌حسین میرزا و امیر جمال‌الدین عطاءالله (همراه عکسی از سیّد محمد تقی‌شاه طبیب از دودۀ امیر جمال‌الدین و فرمانی با مهر سلطان‌حسین و امضاء امیر علی‌شیر).
شرح لغات و اصطلاحات متن کتاب بعد از تعلیقات درج است. این لغات و اصطلاحات عبارتند از: آیش، بندبان، تنوره، تیول، تیرکش، جریب، حشراب، خالصه، ده‌یک، ده‌مرده، دانک، رخنه، زوج، سرقلبی، شصت، فاضل‌آب، فرسنگ، قُلب، گزمر، مردجوی و نطره که تا اکنون هم بعضی از این اصطلاحات در بین کشاورزان هرات رایج است.
به باور مصحّح، این اثر ضمن این که به شهر و بلوکات نه‌گانۀ هرات ارتباط دارد، متضمن جغرافیای عمومی هرات است که هیچ قریه‌ای در آن روزگار بیرون از این رساله نیست. از لحاظ آبادی‌های آن وقت و تاریخ مسجد جامع و تاریخ آب‌بخشی رسالۀ آموزنده‌ای است و هم محصول و مالیات قرن نهم و اوائل قرن دهم هجری را بیان می‌دارد که می‌توان مطالب سودبخش تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی را از آن بحق نتیجه گرفت.
باید یادآور شد که پانویس صفحات این چاپ نیز حاوی اطلاعات سودمندی در مورد نام، موقعیت و مسافت روستاها و شرح بعضی لغات است.
