(1)
آرشیف آلبرت کان
زمانی که آلبرت کان (1860-1940م.) فرانسوی در سال 1909 میلادی از ژاپن برگشت، ایده‌ای بلندپروازانه در ذهن او شکل گرفت تا عکاسانی را به تمام نقاط جهان بفرستد و بزرگ‌ترین آرشیف عکس پَلَنِت (در فارسی به معنای سیّاره) را بسازد. او یک بانکدار نیکوکار بود و می‌خواست با هزینۀ شخصی خود این آرشیف را تهیه کند. طرح این ایده تقریباً همزمان با کشف روش اتوکروم در عکاسی بود که در سال 1907م. فرانسو‌ی‌ها برای نخستین‌بار از این تکنولوژی بهره‌مند شدند. برادران لومیر با تغییراتی در دوربین‌های عکاسی، امکان گرفتن عکس‌های رنگی را به وجود آوردند.
پروژۀ آرشیف سیّاره تا اوایل دهۀ 1930م. ادامه داشت اما رکود بزرگ اقتصاد جهان، پروژۀ کان را نیز متأثر ساخت و سرانجام متوقف شد. نتیجۀ این تلاش‌ها 72000 قطعه عکس رنگی و 183000 متر فیلم و 6500 تصویر استریوگراف شد که تقریباً از 60 کشور مختلف جهان به دست آمد. این مجموعه شامل تصاویری از پرتره افراد، مناظر طبیعی، زندگی روزمرۀ شهری، بناهای تاریخی و فرهنگ بومی آن سرزمین‌هاست که اطلاعاتی بی‌نظیر و ارزشمند را برای مخاطبین ارائه می‌دهد. این آرشیف سال‌ها از دیده‌ها پنهان بود تا این که در سال 1986م. کنگو کومو معمار و طرّاح ژاپنی، موزه‌ای در بولونی (حومۀ جنوبی پاریس)، در املاک سابق کان اعمار می‌کند که امروزه پذیرای بازدیدگنندگان بی‌شماری از تمام نقاط جهان می‌باشد. کان رؤیای صلح و آزادی سرتاسری را در سر داشت اما در پایان عمر خویش در فقر و تنگدستی و سلطۀ نازی‌ها جهان را بدرود گفت.
آلبرت کان در سال‌های 1927 – 1928م. فردریک گادمر (1878 – 1954م.) را که قبلاً عکاس ارتش فرانسه بود، به ایران و عراق فرستاد. گادمر عضویت آرشیف سیاره را در سال 1919م. و در 41 سالگی به دست آورد و از تجربه و دانش کافی برخوردار بود. او در سال 1928م. با یک مهندس خطوط راه آهن به نام میشل کلمانسو وارد افغانستان شد و با دوربین خود تصاویر و نگاره‌های زیبایی را از کابل، قندهار، غزنی، هرات و مسیر این شهرها تهیه کرد که شگفتی‌آور هستند.
حضور گادمر در افغانستان تقریباً مصادف با اواخر دورۀ سلطنت شاه امان‌الله است. تجدّدخواهی دورۀ امانی و مخصوصاً سفر پادشاه به اروپا و دیدار مقامات فرانسوی در بولونی پای فرانسویان را نیز به افغانستان باز کرد تا تحقیقاتی در باب تعیین حدود خطوط راه آهن در این کشور داشته باشند. از آنجا که مسیر خط راه آهن از جنوب افغانستان می‌گذشت و بررسی‌ها نیز در آن مسیر انجام می‌شد، در وب‌سایت آلبرت کان و در آرشیف سیّاره هیچ تصویری از ساحات شمالی افغانستان به چشم نمی‌خورد.
نایب الحکومۀ هرات در این دوره محمدابراهیم خان بود. او که پسر دایی شاه امان‌الله بود، به کمک یک مهندس آلمانی طرح گسترش شهر هرات را که در میان برج و باروی حکومتی محصور مانده بود، ارائه و عملی کرد. (حسینی، 1400: 59)
در وب‌سایت آرشیو سیّاره سه ویدیو از هرات و عکس‌های فراوانی از این شهر باستانی به همراه عکس‌هایی از طبیعت و اقلیم اسفزار موجود است. مناره‌ها هنوز کاشی‌هایشان پا برجاست و حدود باروی شهر تقریباً مشخص است و بافت شهر قدیم به چشم می‌خورد. یکی از ویدیوها آسیاب بادی را در کوسویه یا کوهسان امروزی نشان می‌دهد و در ویدیوی دیگر سمت غربی و روبه‌روی درب فعلی ارگ نمایان است. حوض ملک به خوبی مشهود است و این بخش از فیلم ظاهراً از بلندای برج روبه‌روی حوض گرفته شده‌است.
یکی از دلایلی که آلبرت کان دست به این پروژۀ عظیم زد مسألۀ مدرنیزاسیون قرن بیستم بود که به باور وی امکان داشت هویت‌ها و یا حتی نشانه‌های فرهنگی بعضی از سرزمین‌ها را از بین ببرد و برای دهه‌های آتی اثری از آن‌ها باقی نماند. از این رو ما باید قدردان آلبرت کان و همکاران وی باشیم که تصاویر رنگی از یک سده قبلِ پیرامون ما را پدید آوردند، تصاویری که تفاوت‌های فرهنگی فراوانی را با زیست‌بوم امروزی ما نمایان می‌سازد. این تصاویر منبع بسیار خوبی جهت تحقیقات مردم‌شناسی و تاریخی است. تصاویر و ویدیوهای شهر هرات را از آرشیو سیّاره در نشانی زیر می‌توانید مشاهده کنید.
منابع
حمید حسینی، سید‌محمد اکبر (1400)، حکمرانان هرات، هرات، ریاست آژانس انسجام و همکاری جمهوری ترکیه.
Bjorli,Trond Erik & Jakobsen, Kjetil Ansgar (ed.), Cosmopolitics of the Camera; Albert Kahn’s Archives of the Planet, 2020, USA: The University of Chicago Press
https://albert-kahn.hauts-de-seine.fr/en/collections/presentation/a-documentation-project-for-the-world/une-oeuvre-collective?utm_source=pocket_saves
