«هویت گمشده» اثری‌ست از محمد ظاهر رستمی که در سال ۱۴۰۰ خورشیدی از سوی موسسۀ خیریۀ سیّد الشهدا در هرات منتشر شده‌است. این اثر طیف گسترده‌ای از روحانیون، فقها، منجّمین، شاعران، نقّاشان، خطّاطان، طبیبان، موسیقی‌دانان، صنعتگران، مهندسین، اقوام و احزاب، پهلوانان و … این محله را معرفی کرده‌است. اهمیت این تحقیق مخصوصاً در این نکته نهفته‌است که متمرکز بر یک جغرافیای محدود است و نویسنده با شناختی که از محیط دارد، وارد لایه‌های ژرف تحقیقی شده‌است. از پیشینۀ تحقیق و پرداختن به این محله می‌توان به تعلیقات استاد فکری بر رسالۀ «مزارات» (صص ۲۳۸ تا ۲۴۰) اشاره کرد که ذیل «محل خواجه عبدل مصری»، به موقعیت و مزارات این محل پرداخته‌است. همچنان مقالۀ «پژوهشی در آب‌انبارهای محلۀ قضّات در شهر کهنۀ هرات» از غلام‌محمد عاصم و دکتر تتسو اندو به تاریخچۀ آب‌انبارهای این محله می‌پردازد. با آن هم کاری با این گستردگی در باب یک محله بی‌پیشنیه است و باید برای دست‌اندرکاران آن شادباش گفت.
محلۀ خواجه عبدالله مصری یکی از چهار محلۀ شهر کهنۀ هرات (قضّات/بردرانی‌ها، قطبیچاق/قبچاق، خواجه عبدالله مصری و خاکستر/خاک بر سر) است که در ضلع جنوب‌شرقی شهر کهنه، بین دروازۀ خوش و دروازۀ فیرزوآباد، واقع گردیده و ظاهراً به خاطر وجود آرامگاه خواجه عبدالله مصری به این نام مسمّی شده‌است.
مطالب کتاب به صورت متوالی و بدون فصل‌بندی ارائه شده‌است. با یک نظر اجمالی می‌توان مطالب کتاب را در چهار بخش عمده (مقدمات، معرفی طیف‌های مختلف محلۀ خواجه عبدالله مصری، تاریخچۀ تکیۀ میرزاخان و آرشیف تصاویر) دسته‌بندی کرد که جزئیات هر بخش قرار زیر است:
مقدمات؛ شامل سخن ناشر، سپاس‌گزاری، مقدمه، نگاهی به هویت گمشده، آنچه باید دانست، اماکن تاریخی محله، بازار خوش، به تاراج رفته‌ها، تحقیق در سیر تحول نقش ماهی در فرش نقش ماهی درهم هراتی (نوشته‌ای از سرکار خانم زهرا تیموری، سایت اطلاع‌رسانی فرش ایران) و … است.
طیف‌های مختلف محله؛ در معرفی طیف‌ها می‌توان به این گروه‌ها اشاره کرد:
تاریخچۀ تکیۀ میرزاخان؛ تاریخ وقف تکیه، اسامی منقبت‌خوانان و نوحه‌خوانان، فرّاش‌های سابق تکیه، نوشته‌های حاجی محمدناصر ناهض و خاطرۀ یک کرامات.
منابع کتاب و آرشیف تصاویر (تصاویری از شهر کهنه و مشاغل سنتی، تصاویر هنرمنداو فرهنگیان، تصاویر روحانیون و متنفذین.)
طرح جلد جالب به نظر نمی‌رسد. تصویر شماری از شخصیت‌ها، یا بناهای تاریخی و یا هم حرفه‌هایی که در این محله رایج است، برای استفاده در طرح جلد بهتر بود.
تدوین مطالب کتاب مهم‌ترین و شاید هم دشوارترین مسئله در هر کار پژوهشی و علمی باشد. اولیت‌بندی درست، تقدیم و تأخیر عناوین، جلوگیری از تکرار مسایل مشابه و … باید در یک اثر رعایت شود. نویسنده کتاب را بخش‌بندی نکرده‌است. مطالب را پیهم و گاهی هم بدون رعایت جای درست ریخته‌است؛ مثلاً بعد از مقدمۀ کتاب، تقریظی زیر عنوان «نگاهی به هویت گمشده» (ص ۱۷) از سرمحقق عبدالغنی نیک‌سیر را آورده‌است که باید قبل از مقدمۀ کتاب می‌آمد. در معرفی شاعران و طیف‌های مختلفِ دیگر هیچ رعایتی در نظر نگرفته‌است؛ مثلاً در معرفی شاعران و نویسندگان (صص ۹۶ – ۱۲۵) از انور نیّر (د. ۱۳۷۵ش.) شروع کرده، سپس بعد از معرفی چند شخصیت دیگر به ناظم هروی (د. ۱۰۸۱ق.) رسیده و در آخر به استاد سعادت‌ملوک تابش (د. ۱۳۹۸ش.) پایان یافته‌است که هیچ معلوم نیست چه تسلسلی مدّنظر بوده‌است، و همین‌طور در معرفی خطّاطان نیز چنین سردرگمی وجود دارد. همچنان در بین معرفی فقها، نویسندگان، خطّاطان و طیف‌های مختلف دیگر، از صفحۀ ۱۳۸ تا ۱۵۰ زیارت‌های این محله را معرفی کرده که اصلاً جای مناسبی نیست.
در نگارش کتاب یکدستی دیده نمی‌شود. صفحه‌آرایی و سربرگ‌ها مشکلات زیادی دارد. نمایۀ کتاب موجود نیست و فهرست منابع آن درست تدوین نشده‌است.
ناهمگونی عنوان با محتوا؛ در عنوان کتاب «تاریخ محلۀ خواجه عبدالله مصری» ذکر شده اما محتوای کتاب از دورۀ معاصر (از اوایل سدۀ ۱۴ خورشیدی) عقب‌تر نرفته‌است. از جایی که محلۀ مزبور یکی از چهار محلۀ شهر کهنۀ هرات است می‌طلبید که در فصل نخست به پیشینۀ هرات و سپس به پیشینۀ این محلات و در نهایت به تاریخ مفصّل محلۀ خواجه عبدالله مصری می‌پرداخت. نویسنده بسیار به اختصار در دو صفحه به کاروان‌سراها، نقب‌ها (کانال‌ها) و حوض‌های این محل پرداخته‌است و همچنان از صنایع و هنرهای عدیدۀ این محله از جمله شعربافی، مسگری، دباغی، ریخته‌گری، عرق‌گیری، پیله‌کشی و … نام می‌برد اما به پیشینۀ هیچ کدام نپرداخته‌است.
گلایه و برخوردهای شخصی در جای‌جای کتاب؛ این نوع مسایل در یک کار علمی و تحقیقی مناسب نیست. مثلاً در صفحۀ ۴۶ به بازرگانان زمانۀ خود می‌تازد و می‌نویسد که «زمام کار تجارت به دست کسانی افتاده که ۵۰ فیصدشان نه معنی تجارت را می‌فهمند و نه احساس انسان‌دوستی و نه شعور ملی دارند. مردمی‌اند که در دوران انقلاب حلق و دلقی کردند و امروز نام بازرگان ملی را به همۀ پررویی بر خود گذاشتند» و یا در مقدمۀ کتاب از عدم همکاری افراد مشخصی گلایه دارد.
کمبود منابع و نبود اطلاعات کافی؛ نویسنده برخی از مقابر را درین محله ذکر کرده که درست نیست؛ مثلاً از مزار خواجه ابوالقاسم آبگینه‌گر (ص ۱۳۹) و سیّد جلال بخارایی (ص ۱۳۹) در درون محله نام می‌برد، در حالی که تعلیقات فکری خواجه آبگینه‌گر را در بیرون دروازۀ خوش (ص ۲۷۶) و سیّد جلال بخارایی را بیرون درب فیروزآباد (ص ۲۹۳) معرفی می‌کند.
در بخش اماکن تاریخی محله تنها از دو حوض چارسو و حوض ذوالفقارخان یاد کرده که ظاهراً منبع نویسنده «حوض‌نامۀ» صابر هروی بوده‌است؛ در حالی که در روی نقشۀ شهر کهنۀ هرات در محلۀ خواجه عبدالله مصری پنج حوض/آب‌انبار مشخص شده که عبارت از حوض علی ازبک، حوض میرزاخان، حوض شهزاده‌ها، حوض ذوالفقارخان و حوض چارسو می‌باشد. (عاصم و اندو، ۱۴۰۲: ۲۰۶)
امیدواریم این موارد را که برشمردیم در ویرایش‌های بعدی رعایت گردد تا کاری منقح‌تر و بهتر به دسترس خوانندگان قرار گیرد.
محمدظاهر رستمی هروی، شاعر و نویسنده، فرزند حاجی محمداکبر رستمی زادۀ سال ۱۳۳۰ خورشیدی در محلۀ خواجه عبدالله مصری شهر هرات است. از مجموعه‌های شعری آقای رستمی می‌توان به «آبادتر از ویرانی»، «فصلی از دل‌بستگی‌ها»، «عبور از پائیز»، «زیر باران عاطفه» و «تا رسیدن» را نام برد. از کارهای تحقیقی ایشان همچنان به «نظری بر کتاب مرگی در نور» (زندگی آخند ملا محمد کاظمی هروی)، «انجمن‌های ادبی هرات از قرن یازده تا امروز»، «هویت گمشده» و «تذکرۀ کاج‌ها هنوز ایستاده‌اند» می‌توان اشاره کرد که این تذکرۀ آخری حاوی زندگی‌نامۀ ۵۰۰ تن از شاعران دوصد سال اخیر است و می‌تواند نام رستمی را تا فرداهای دور در حوزۀ پژوهش‌های ادبی این سرزمین با خود داشته باشد.
