امیر علی‌شیر نوایی در مجموعۀ آثار خود سه اثر (خمسة المتحیّرین، حالات سیّد حسن اردشیر و حالات پهلوان محمد) را با مضمون زندگی‌نامه یا یادنامه نگاشته‌است. اگرچه نوایی در تذکرهٔ مجالس النفایس به ذکر سه شخصیت مهم در زندگی‌اش (نورالدین عبدالرحمن جامی، سیّد حسن اردشیربیک و پهلوان محمد کشتی‌گیر) پرداخته، اما از آن جایی که شخصیت‌های نامبرده، تأثیر فراوانی در زندگی، افکار و آثار نوایی داشته‌اند، تنها به یادکرد مختصرشان بسنده نکرده بلکه دربارهٔ هر یک از آنان یادنامه‌ای جداگانه نوشته‌است.
خمسة المتحیّرین اثری است که نوایی آن را به یاد و بزرگداشت دوست و مرشد خود عبدالرحمن جامی پس از مرگ او نوشته‌است. با آن که خمسة المتحیّرین در سال ۱۳۲۰ خورشیدی توسط شادروان حاج محمد نخجوانی ترجمه شده، برخی کاستی‌ها دارد که با توجه به آن نقص‌ها که در ادامه به آن‌ها خواهم پرداخت، از چندی پیش ترجمهٔ مجدد آن را روی دست گرفته‌ام.
ترجمهٔ محمد نخجوانی در سال ۱۳۸۱ ضمیمهٔ شمارهٔ ۱۲ نامهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی به کوشش آقای مهدی فرهانی منفرد چاپ و منتشر شده‌است. در زیر برخی دلایل خود را برای بازترجمهٔ این اثر آورده‌ام:
۱– حذف شماری از ابیات ترکی و فارسی
در ترجمهٔ نخجوانی شماری از ابیات ترکی و فارسی اثر نقل و یا ترجمه نشده‌اند؛ به طور مثال شش بیت دیباچهٔ اثر در ترجمه موجود نیست. مترجم شاید به جهت اختصار، این ابیات را در ترجمه حذف کرده‌است. یکی دیگر از موارد حذف شده، مرثیهٔ نوایی مرکب از هفت بند و هفتاد بیت بوده که صرفاً یک بند آن آورده شده‌است (محمد نخجوانی، ترجمهٔ خمسة المتحیّرین، به کوشش مهدی فرهانی منفرد، ۱۳۸۱: ۴۳). همین گونه شعر چهارده بیتی مشهور مولانا جامی دربارهٔ نوایی با این مطلع:
مبارک بر شه و ارکان دولت
غضنفر هیبتان شیر صولت
نیز حذف شده‌است. با ذکر این بیت‌ها نوایی یادآور شده که فرهاد و شیرین از خمسهٔ ایشان نیز بر همین بحر سروده شده و در آن‌جا داستانی در ستایش مولانا جامی گزارش شده‌است. نوایی گفته‌است به خاطر پرهیز از اطناب اگرچه نمی‌توان همهٔ آن بیت‌ها را در این مختصر گنجاند اما ذکر چند بیت را ناگزیر دانسته و هفده بیت را با این مطلع درج کرده‌است:
کیل ای ساقی که توشمیش جانیمه جوش
کیتور بو ایکی یادی بیرله بیر قوش
همچنین در بخش دیگری نیز همین قدر یاد شده که «… و این بی‌سامان کم‌بضاعت و ناتوان بی‌استطاعت در مقابل این الطاف در دفتر اول خمسه (حیرت الابرار) نیازمندی کرده و در وصف ایشان این بیت‌ها ذکر شده». با مراجعه به متن مترجَم ملاحظه می‌شود که این ابیات نیز در ترجمه حذف شده‌است. در این بخش مصحّح کتاب، آقای مهدی فرهانی منفرد در تعلیقات خود یادآور شده‌است: «دربارهٔ این ابیات مترجم توضیح داده‌است که مؤلف در این‌جا، هفت بیت ترکی از حیرت الابرار، سپس از یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامهٔ اسکندری هر کدام ۲۵ بیت که در آن‌ها از علی‌شیر نوایی یاد شده، نقل کرده‌است همچنین تعدادی از همان ابیات از فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون و سدّ سکندری از مؤلفات خود به زبان ترکی آورده که در آن‌ها از جامی تجلیل شده‌است» (همان، ۳۴ پانویس شمارۀ ۱۲)؛ اما هیچ‌کدام این عبارات در ترجمه دیده نمی‌شود.
در مجموع شعرهای نقل‌شده در خمسة المتحیّرین با اختلاف نسخه‌ها در حدود ۳۳۶ بیت در قالب‌های مختلف به زبان‌های فارسی و ترکی است که از آن جمله تنها ۱۵۳ بیت ترجمه شده و بیشتر ابیات برگردان نشده‌است.
۲- حذف برخی عبارات و جملات منثور متن
مترجم در مواردی هم بخش‌هایی از متن منثور را برگردان نکرده و یا به جای آن عبارات و الفاظ ناموجود در متن را در ترجمه جای داده‌است؛ به گونهٔ مثال عباراتی این چنین حذف شده‌است: ۱- «صلی الله علیه و علی آله و اصحابه و اتباعه و سلّم و بعد؛ خود رأی امور تصور و انانیّت خصوصاً در خلوت اشراف و خواص بنی آدم و عموماً در انجمن سایر عوام اهل عالم و …» ۲- «کهف الاسلام و المسلمین …» ۳- «این نوع صاحب‌دولت بزرگوار و این گونه صاحب‌کمال نبوت‌کردار …» ۴- «بلکه از جنس بشر ممتازم می‌کردند؛ چون طایر قدسی‌آشیان روح پاکیزهٔ‌شان از قفس بدن به سوی گلشن روضهٔ فردوس پرواز نمود و پیکر عالی‌مکان جسم مبارکشان از محبس دار فنا به سوی انجمن … میل فرمود …» (همان: ۸) ۵- «و سایر مرشدان زمان …» ( همان: ۱۱). همچنین ده‌ها مورد دیگر که یا به طور کامل حذف شده و یا هم با الفاظ و عباراتی دیگر جایگزین شده‌است که ربطی به این اثر و هیچ شباهتی به جملات و عبارات کاربردی نوایی ندارد و ذکر همهٔ آن موارد در این نوشتهٔ کوتاه نمی‌گنجد و نیاز نیست.
۳- ناروانی/نارسایی ترجمه
خواننده در این ترجمه در مواضعی به سبب ناروانی متن قادر به دریافت کامل مقصود نویسنده نیست؛ به طور مثال: ۱- به کارگیری برخی الفاظ و جمع‌های عربی نامتعارف در فارسی مانند «کُمَّلینِ وقت» (همان). ۲- به کارگیری واژگان مهجور مانند واژهٔ «محظوظ» (همان)، به جای بهره‌ور. ۳- به کارگیری واژگان غیرضروری مانند «فی‌الفور» و … که در متن ترکی وجود ندارند. ۴- نقل اشتباه برخی عبارت‌های عربی مانند عبارت «کورود الضماء علی الماء …» (همان، ۳۴)، که در اصل «کورود الماء علی الظماء» است. ۵- عدم ترجمۀ اشعار و عبارت‌های ترکی و عربی که به همان حال خود در متن رها شده‌اند.
این‌ها و موارد بسیار دیگر که بر آنم داشت تا این اثر باید با ترجمهٔ کامل، تعلیقات و فهرست‌های مختلف آماده شود. کاری که به زودی امیدوارم بتوانم آن را پیشکش خوانندگان و علاقه‌مندان آثار نوایی کنم.
