کتاب مقالات ادبی، اجتماعی و سیاسی منشی عبدالکریم احراری اثری است که به تازگی به کوشش دکتر محمدعثمان نورزایی از سوی نشر دارا در هرات منتشر شده‌است. این اثر برگی از تاریخ معاصر کشور و بیان مسایل ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی این مرز و بوم از زمان‌های کهن تا عصر نویسنده است. با چاپ این اثر با یکی از مشاهیر هرات و تحولات فرهنگی افغانستان و به‌ویژه هرات آشنا می‌شویم که از این جهت باید سپاس‌گزار دست‌اندرکاران تدوین این کتاب بود و به آنان خجسته‌باد گفت.
این مجموعه حاوی ۱۸۶ مقاله است که در میانۀ سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۴۷ خورشیدی در مجلۀ ادبی هرات منتشر شده‌است. چاپ اول این اثر در سال ۱۳۹۶ خورشیدی منتشر شد که تنها ۹۰ مقاله را در بر داشت، درین چاپ (۱۴۰۲ش.) ۹۶ مقالۀ دیگر به کتاب افزوده شده‌است.
مقالات این مجموعه بر اساس تاریخ انتشار تنظیم گردیده‌است. علی‌رغم عنوان اثر (مقالات ادبی، اجتماعی و سیاسی) که نشان‌دهندۀ تفکیک مقالات است، در درون کتاب محتوا دسته‌بندی نشده‌اند. از جایی که دسته‌بندی مطالب در تدوین یک اثر به‌ویژه برای خوانندگان حایز اهمیت است، اگر در چاپ بعدی کتاب به این موضوع توجه شود، دسترسی و استفاده از مطالب کتاب را ساده‌تر خواهد ساخت و هم این که نظمی به مطالب کتاب خواهد داد. توجیه تدوین‌کننده در باب خودداری از دسته‌ّبندی مقالات مبنی بر این که گاه یک مقاله به چندین دسته تعلق دارد، خیلی پذیرفتنی نیست. به سادگی مقدور بود که این مجموعه را در دسته‌های تعلیمی، تاریخی، ادبی، اجتماعی و سیاسی تنظیم کرد. در خصوص مقالاتی هم که شاید به چندین دسته تعلق بگیرند، تا جای ممکن باید تلاش می‌شد که وجه غالب را در نظر گرفت و آ‌ن‌ها را در دسته‌ای جای داد. از سوی دیگر، در عنوان اثر «مقالات ادبی، اجتماعی و سیاسی» قید شده و خبری از موضوعات «تعلیمی» و «تاریخی» نیست، در حالی که بیشترین مقالات این مجموعه، آموزشی است و دست کم شش مقاله به صورت زنجیره‌ای به بحث سلاطین کرت و موضوعات تاریخی پرداخته‌است. این مقالات یادگار دوره‌ای‌ست که نویسنده به دستور محمدنعیم خان صدراعظم وقت مأمور به نوشتن تاریخ دورۀ ملوک آل کرت بوده‌است.
درین یادداشت کوشیدیم با یک بررسی صوری و محتوایی، مقالات را در عناوینی معین دسته‌بندی و فهرست کنیم تا در چاپ بعدی لحاظ گردد. روش ما در تدوین عناوین این است تا جایی که عنوان به دسته‌ای مشخص تصریح دارد، در همان دسته بگنجانیم و عناوینی هم که چندپهلو است، وجه غالب محتوای آن را در نظر بگیریم و به هر دسته‌ای که نزدیک‌تر باشد جای دهیم. این مجموعه‌مقالات را دست کم در پنج دستۀ تعلیمی، تاریخی، ادبی، اجتماعی و سیاسی می‌توان دسته‌بندی کرد. در زیر عناوین هر دسته فهرست شده‌است:
منشی عبدالکریم احراری فرزند ملا محمدصدیق منشی است که به تاریخ ۱۲۷۳ خورشیدی در حوض‌کرباس هرات چشم به جهان گشود. او با دانش و شعور اجتماعی و سیاسی خود، و با علاقۀ مفرطی که به ادبیات اسلامی و تاریخ و فلسفه داشت[1] تمام عمر در راه روشنگری و ترقی کشورش قلم زد و قدم گذاشت. احراری در تأسیس انجمن ادبی هرات نقش بارزی داشت و برای نخستین‌بار در سال ۱۳۰۹ خورشیدی این انجمن به اثر سعی و تلاش برخی روشن‌فکران و ادبای این شهر به سرپرستی او ایجاد شد. منشی احراری سرانجام در سال ۱۳۶۳ خورشیدی چشم از جهان پوشید و در گازرگاه شریف مدفون شد. روحش شاد و یادش گرامی باد!
[1]. احراری، عبدالکریم، مقالات ادبی، اجتماعی و سیاسی منشی عبدالکریم احراری، ۱۴۰۲، ص ۱۳۶.
