به باور برخی ترک‌شناسان امیر علی‌شیر نوایی یکی از چهار مدافع بزرگ زبان ترکی در کنار محمود کاشغری مؤلف دیوان لغت ترک، شیخ عاشق پادشاه نویسندۀ غریب‌نامه، قدری برغموی صاحب صرف ترکی میسره العلوم است. از میان اینان نقش نوایی برجسته‌تر است چرا که او موفق شد ترکی جغتایی را چنان توانمندی و گستردگی بخشد که شایستۀ یک زبان ادبی باشد. او تقریباً همه آثار خود را به ترکی جغتایی نوشت و برای پویایی و تقویت این زبان از هیچ تلاشی دریغ نکرد.
آوازۀ تلاش‌ها و نیکوکاری‌های امیر از ربع چهارم سدۀ نهم هجری قمری/ پانزده میلادی شروع شد و رو به فرونی رفت تا به امروز که در همه سرزمین‌های فارسی‌زبان و ترک‌زبان موج نوایی‌دوستی و علاقه‌مندی ویژه به وی دیده می‌شود. آثار نوایی در کشورهای ترک‌زبان (ترکیه، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان و …) بارها کتابت شده و به چاپ رسیده و خوانندگان زیادی داشته است. این استقبال از آثار او سبب شد که شاعران زیادی تا به امروز متأثر از طرز شعری و نثرنویسی وی شوند و نظیره‌گویی‌ها بر آثار او داشته باشند. در شماری از این کشورها جز نگه‌داری، تحقیق، ترجمه، چاپ و نشر آثارش، جهت شناخت به‌تر و فهم درست‌تر این آثار به تهیه و تدوین فرهنگ و لغت‌نامه به زبان فارسی و دیگر زبان‌ها برای نوشته‌های امیر پرداخته شده‌است.
برای درک به‌تر زندگی و نگرش‌های امیر علی‌شیر نوایی، تنها نگاه به زندگی شاعرانۀ او کافی نیست بلکه نیاز است تا به روابط او با حکام و وزرای عصر، برخورد با رویدادها، روابط با شعرا و ادبا، جایگاهش در تصمیم‌گیری‌های دارالسلطنۀ هرات و نقش او در دستگاه سیاسی تیموری با نگاهی انتقادی بررسی شود. کارهایی که دست کم توسط پژوهشگران روسی از چند دهه پیش آغاز شده که از مهم‌ترین آنان باید به زندگانی سیاسی امیر علی‌شیر نوشتۀ واسیلی ولادمیرویچ بارتولد اشاره کنیم که خوش‌بختانه در افغانستان نیز دو بار با ترجمۀ زنده‌یاد استاد میرحسین شاه منتشر شده‌است.
نوایی که بیش‌تر عمر را در خدمت به علم و ادبیات به سر برده، در حدود سی اثر ارزنده نوشته است. او جز این، منبع الهام و انگیزۀ بسیاری از نویسندگان و شاعران بوده است. استعدادهای علمی را پشتیبانی کرده به خاطر آموزش آنان کارهای زیادی انجام داده و اسباب تحصیل و شکوفایی آنان را فراهم کرده است، طوری که در حدود بالاتر از 450 اثر خیریه مانند مدارس، مساجد و کاروان‌سرای اعمار و جهت استفاده پیشکش مردم کرده‌است.
پیام نوایی
چند نمونه از سخن نوایی از آخرین اثرش محبوب القلوب که در سال 906 هجری قمری / 1501 میلادی به تقلید از گلستان سعدی و بهارستان مولانا عبدالرحمن جامی نوشت:
ترجمه: عمر را غنیمت بدان، شکر نعمت تن‌درستی و امنیت را به جا بیاور.
ترجمه: با افتادگی خوی کن، با شکستگی دل‌ها را تسلی بده. سخن بی‌فایده نگو، از شنیدن سخنان مفید خودداری نکن.
کیشیدا بارچه اخلاق حمیده
چو جمع اولدی قویارلار آدنی احسان
بیری آندین سخادور بیر مُروت
که بو گر یوقتور انسان ایرماس انسان
ترجمه:
همه اخلاق حمیده در شخص
چون جمع شود نامش را احسان گذارند
از آن، یکی سخاوت است و دیگری مروّت
که گر یکی نباشد، انسان نیست انسان
از برجسته‌ترین نوایی‌پژوهان و مصحّحان آثار نوایی در ایران علی‌اصغر حکمت شیرازی، رکن‌الدین همایون فرخ، دکتر امیر نعمتی لیمایی، دکتر حسین محمدزادۀ صدیق، دکتر صغرا بانو شکفته، در تاجیکستان عبدالغنی میرزایف، در ترکیه زکی ولیدی طوغان، در آذربایجان تورخان گنجوی، در کانادا ماریا سابتلنی، در روسیه بارتولد و برتلس و در افغانستان باید دکتر محمدیعقوب واحدی جوزجانی، عبدالحکیم شرعی جوزجانی، برهان‌الدین نامق شهرانی و محمدصالح راسخ را اشاره کنیم. در مجموع می‌توان گفت که بیش‌ترین تحقیقات در خصوص نوایی به ترتیب در ازبکستان، ترکیه و ایران انجام شده است.
بایسته است در افغانستان و به ویژه هرات در خصوص نوایی تحقیقات بیش‌تری انجام شود، آثار او به چاپ برسد و در دانشگاه‌ها موضوع تحقیق و جست‌وجو قرار گیرد. جز تحقیقات ادبی و تاریخی باید به شناسایی و تحقیقات باستان‌شناسی دربارۀ بناهای او به ویژه مجموعۀ اخلاصیه پرداخته شود که تا کنون ناپیداست.
