خاتم الشعرا، نورالدین عبدالرحمن جامی یکی از متفکران نامی و ادبیانی‌ست که با فلسفۀ عمیق خود باعث غنای شعر کلاسیک شرق گردیده است. این دانشمند، خوش‌نویس، موسیقی‌دان و ادیب مشهور دورانش در سال 817 هجری قمری (1414 میلادی) در مرکز علمی خراسان متولد گردید. استعداد خارق‌العادۀ جامی از دوران کودکی قابل ملاحظه بود. وی در زمینۀ تحصیل علم زحمت فراوان می‌کشید. جامی نزد دانشمندان مشهور آن روزگار هم‌چون مولانا محمد جاجرمی، تقی‌زادۀ رومی و علی قوشچی به فراگیری علم پرداخت.
نظرات مختلفی در مورد تعداد آثار علمی جامی که تا پایان عمرش مشغول تحقیق و تصنیف بود، وجود دارد. طوری که برخی پژوهشگران شمار آن را 35، 45، 47، 99 و عده‌ای بیش از 100 اثر ذکر کرده‌اند. مشهورترین آثار جامی سه دیوان «فاتحه الشباب، واسطه العقد، خاتمه الحیاه» هفت اورنگ، نفحات الانس و بهارستان را می‌توان نام برد.
آثار نورالدین عبدالرحمن که بیش‌تر به موضوعاتی هم‌چون انسان‌گرایی، عدالت، راستی، محبت، صفای معنوی دوستی و دیگر ارزش‌های انسانی پرداخته است هم در زادگاه خودش و هم در دیگر کشورها شهرت کسب کرده و خوانندگان زیادی دارد. آثار جامی در خیلی از کشورها مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است.
روابط میان ملت‌های آذربایجان و فارس دارای تاریخ قدیمی است. از این رو پیوند جامی با آذربایجان تصادفی نیست. در نیمۀ دوم قرن 15 میلادی که رهبری مکتب ادبی هرات با نوایی بود تماس و ارتباط میان مراکز فرهنگی مانند تبریز، شیروان و هرات بسیار زیاد بود و شعرا، نویسندگان و صنعتگران آذری در هرات جمع آمده بودند و مکتب هرات، آکادمی علوم و هنرهای زیبا بوده است. مؤرخینی مانند حافظ ابرو، عبدالرزاق سمرقندی، میرخواند، خواندمیر، دولتشاه سمرقندی، شعرایی مانند جامی، هاتفی و بنایی، خطاطانی مانند سلطانعلی مشهدی، موسیقی‌شناسی مانند حسین واعظ و نقاشی مانند بهزاد نیز جزو همین مکتب بودند.
خلاقیت جامی از شخصیت‌هایی هم‌چون خاقانی شروانی و نظامی گنجوی متأثر شده است که خود دلیلی بر آشنایی عمیق جامی با آثار آنان می‌باشد. جامی در اثر مشهورش بهارستان در ردیف شاعران معروف خاقانی، نظامی و عصّار تبریزی را نیز آورده، خلاقیت و ابداع ادبی‌شان را عالی ارزیابی کرده و به ذکر نمونه‌هایی از کارهای‌شان پرداخته است. قصیدۀ «جلاء الروح» مولانا جامی که در جواب قصیدۀ «شینیه» خاقانی سروده و از اقبال ویژه‌ای برخوردار است، در میان آثارش جایگاه خاصی دارد. طوری که در برخی آثار یادآوری گردیده است، امیر علی‌شیر نوایی اثر مشهورش خمسه (به زبان ازبکی) را به اشارۀ دوست فیلسوفش، جامی و در پاسخ به خمسۀ نظامی گنجوی نگاشته است.
مولانا جامی هم‌چنین با آثار دیگر علما و شاعران از جمله سهروردی، ابوالحسین شیروانی، سید قاسم تبریزی، شیخ ابو عبدالله باکویی و دیگران نیز معرفتی داشته است و در برخی منابع در مورد ارتباطات و علایق ادبی برخی از حکام آذربایجان نیز با عبدالرحمن جامی یادآوری شده است. بنا به نقل از همین مآخذ، مظفرالدین جهانشاه قراقویونلو که با تخلص حقیقی‌اش شعر می‌سرود، نسخه‌ای از دیوانش را با خط خود به جامی فرستاده بود.
در اواخر سدۀ هجدهم و اوائل سدۀ نوزدهم که تحصیل در آذربایجان در حال انکشاف بود و تعداد مدارس و مکاتب در حال افزایش، علاقه و توجه به آثار عبدالرحمن جامی نیز بیش‌تر افزایش یافته بود. نظر به تحقیقات انجام شده، در همین روزگار از آثار جامی مانند یوسف و زلیخا، منشآت، شرح بسمله، جلاء الروح، فواید ضیائیه و شرح عیب الشیب در قسمت ادبیات فارسی، تاجیکی و عربی تدریس می‌شد.
از تألیف و آثار مولانا جامی نه تنها در تدریس ادبیات بلکه در ترجمه، حُسن خط و تدریس دیگر فنون نیز استفاده می‌شد. از این رو آثار جامی در آذربایجان به صورت گسترده نشر و مورد علاقه و توجه مردم این سرزمین قرار گرفته است.
در ادوار بعدی و هم اکنون هم عبدالرحمن جامی با اثر ماندگارش (یوسف و زلیخا) شناخته می شود. با آن که قبل و بعد از جامی نیز یوسف و زلیخا بارها به صورت نظم و نثر تدوین شده است باز هم هر گاه نامی از اثر یوسف و زلیخا به میان می‌آید نام ماندگار جامی نیز در خاطره‌ها تداعی می‌گردد.
سخن‌پردازان و شخصیت‌های سرشناس آذربایجان همواره آثار و خلاقیت ادبی و هنری مولانا جامی را نیک ارزیابی کرده و با میل و رغبت تمام به آن روی آورده‌اند. شاعر بزرگ آذربایجان، محمد فضولی در مقدمه‌ای که بر ترجمۀ چهل حدیث نوشته نام مولانا عبدالرحمن جامی را با احترام زیاد به عنوان «استاد گرامی مولانا جامی علیه الرحمه» یاد کرده است.
از نمونه‌های دیگر علاقه‌مندی به آثار جامی در آذربایجان می‌توان به نسخه‌نویسی آثار جامی توسط شاعر و خطاط سدۀ نوزده آذربایجان، میرزا شفیع واضح و سعی و تلاش عباس صحت دیگر شاعر نامدار آذری در جهت جمع و ذخیره کردن نسخ کتب جامی اشاره کرد.
علاقه و تمایل به میراث ادبی جامی در آذربایجان همیشه وجود داشته است. در قرن 19 میلادی مدرس مشهور، متن‌شناس، پژوهشگر و نویسندۀ توانای آذربایجان، عبدالغنی نخوی شرحی بر قصیدۀ لجه الاسرار جامی به زبان ترکی آذربایجانی نوشت. وی هم‌چنین نسخۀ دست‌نویس قدیمی کتاب هفت اورنگ جامی را نیز در کتاب‌خانه‌اش نگهداری می‌کرده است.
در کتاب‌خانۀ متفکر بزرگ آذربایجان، عباسقلی آقا باکی خانوف هم نسخه‌ای از سبحه‌الابرار جامی متعلق به سال 1651 موجود بوده است. همین طور در کتاب‌خانۀ عبدالله شایق طالب‌زاده، نویسنده و ادیب آذربایجانی و حسین افندی قابلوف نیز نسخه‌های قدیمی از یوسف و زلیخای جامی نگهداری می‌شده است.
علاقه و میل به آثار جامی در قرن 20 میلادی نیز در آذربایجان مشاهده می‌شود. به عنوان مثال می‌توان از صحنۀ نمایش یوسف و زلیخای مشهدی آقا حسین حسینوف و نمایش‌نامۀ احمدبی ملکوف نام برد.
تحقیقات در مورد آثار ادبی جامی در آذربایجان جایگاه خاصی دارد. پژوهشگران و اساتید ادبیات مشهور آذربایجان آثار متعلق به جامی را تحقیق و ترجمه کرده‌اند. بهارستان جامی را خاورشناس معروف آذربایجانی، رحیم سلطانوف به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است. یوسف و زلیخای مولانا جامی نیز توسط دیگر خاورشناس آذری، محمد مبارز علیزاده به زبان آذربایجانی برگردان شده است. دو اثر مذکور در سال 2004 با الفبای لاتین بازنشر شده است.
پرفسور دکتر جنت نقی یوا هم یکی دیگر از پژوهشگران عرصۀ زبان‌شناسی جمهوری آذربایجان است که خدمات ارزنده‌ای در مورد آثار علمی جامی انجام داده است. کتاب ” Əbdürrəhman Cami Əsərlərinin Bakı Əlyazmaları ” نُسخ خطی باکو در زمینۀ آثار جامی که در سال 2009 منتشر شد اثر ارزشمند علمی خانم جنت نقی یوا است که نقش مهمی در معرفی آثار جامی ایفا کرده است. در این پژوهش، تصویری کامل از آثار و دواوین جامی از نگاه Paleography یا کتیبه‌شناسی ارائه شده است.
در انستیتوت نسخ خطی محمد فضولی وابسته به آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان، سیزده نسخه دست‌نویس از دیوان‌های جامی نگهداری می‌شود که کامل‌ترین آن در بخش کلیات با شمارۀ M93 ثبت شده است. در این انستیتوت، صدوپنجاه نسخۀ خطی از یوسف و زلیخا و پنجاه نسخه از منشآت وجود دارد. هم‌چنین در این موسسه، صدوبیست نسخۀ خطی از کتاب فوائد الضیائیه فی شرح الکافیه یکی دیگر از آثار جامی که به شرح ملا جامی مشهور و مؤلف آن را به ضیاء الدین یوسف فرزند خود تقدیم کرده است، نگهداری می‌گردد. در مجموع در این انستیتوت، بیش از پنجصد نسخۀ خطی مختلف مربوط به آثار جامی موجود می‌باشد که از آثار منسوب به دیگر دانشمندان به مراتب بیش‌تر است.
آثار مولانا عبدالرحمن جامی هم اکنون نیز در آذربایجان ترجمه، تحقیق و نشر می‌گردد. فعالیت‌های ذکر شده باعث شناخت هر چه بیش‌تر مردم این سرزمین از مولانا جامی شده و عامل مهمی در راستای آشنایی با آثار علمی وی گردیده است.
* کارشناس ارشد شرق‌شناسی در دانشگاه باکو
